Η ΑΛΩΣΙΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

Η ΑΛΩΣΙΣ ΤΗΣ ΠΟΛΗΣ

1. Ιστορικό πλαίσιο

Η Άλωση του 1453 ήρθε ως κατάληξη μιας μακράς πορείας αποσύνθεσης του βυζαντινού κράτους και παράλληλης ανάδειξης των Οθωμανών ως της κυρίαρχης ηγεμονικής δύναμης στην περιοχή. Η Βυζαντινή Αυτοκρατορία δεν αποκαταστάθηκε ποτέ στην παλιά της αίγλη μετά την άλωση της Κωνσταντινούπολης από τους σταυροφόρους το 1204.

Ωστόσο, μέχρι τον εμφύλιο πόλεμο μεταξύ μελών της παλαιολόγειας δυναστείας στα μέσα του 14ου αιώνα (1341-1354) παρέμενε μια βιώσιμη πολιτική οντότητα με αξιόλογη εδαφική έκταση και πόρους. Στη συνέχεια, κατά τον τελευταίο αιώνα της ύπαρξής της, η πάλαι ποτέ Βυζαντινή Αυτοκρατορία ήταν μια χαλαρή ένωση ανεξάρτητων ηγεμονιών (Κωνσταντινούπολη, Θεσσαλονίκη, Μορέας κ.λπ.) τις οποίες διοικούσαν μέλη της αυτοκρατορικής οικογένειας. Η επικράτεια του αυτοκράτορα περιοριζόταν στην Κωνσταντινούπολη, τη γύρω περιοχή, κάποιες πόλεις στην Προποντίδα και τα θρακικά παράλια του Εύξεινου Πόντου, καθώς και ορισμένα νησιά. Η οικονομική βάση της αυτοκρατορίας ήταν πλέον κυρίως αστική, και από πολλές απόψεις η Κωνσταντινούπολη κατά τον τελευταίο αιώνα της παραλληλίζεται με τις ιταλικές πόλεις-κράτη. Τα κρατικά έσοδα ήταν ιδιαίτερα περιορισμένα και προέρχονταν κυρίως από φόρους, όπως στην πώληση του κρασιού, μονοπώλια, όπως το αλάτι, και δασμούς.

Την ίδια περίοδο έλαβε χώρα η ραγδαία εξάπλωση του οθωμανικού κράτους και η μετεξέλιξή του από ένα κρατίδιο με φυλετική βάση σε μια πολυεθνοτική αυτοκρατορία. Το εμιράτο του Οσμάν είχε δημιουργηθεί στη βορειοδυτική Μικρά Ασία γύρω στο 1300 και έως το 1330 είχε ενσωματώσει τη βυζαντινή Βιθυνία. Οι Οθωμανοί πέρασαν για πρώτη φορά στην Ευρώπη το 1345 ως σύμμαχοι του διεκδικητή του βυζαντινού θρόνου Ιωάννη Καντακουζηνού. Μετά την κατάληψη της Καλλίπολης το 1354, απέκτησαν μια σταθερή βάση στη Θράκη, απ’ όπου μπορούσαν να διαπεραιούνται και να λεηλατούν τις ευρωπαϊκές περιοχές. Η δυνατότητα αυτή έδωσε στους Οθωμανούς ένα τεράστιο πλεονέκτημα έναντι των άλλων τουρκικών εμιράτων της Μικράς Ασίας, καθώς προσέλκυαν νομάδες πολεμιστές από όλο τον τουρκικό χώρο της Μέσης Ανατολής, τους οποίους γοήτευε η προοπτική του συνδυασμού της πλούσιας λείας (κυρίως με μορφή χριστιανών αιχμάλωτων σκλάβων) και του ιερού πολέμου εναντίον των απίστων.

Μέσα σε λίγες δεκαετίες οι Οθωμανοί είχαν καταλάβει μεγάλο μέρος της Βαλκανικής και από το 1394 έως το 1402 έκαναν μια πρώτη απόπειρα να εξαναγκάσουν την Κωνσταντινούπολη σε παράδοση αποκλείοντάς την. Η ήττα των Τούρκων από τον Ταμερλάνο στη μάχη της Άγκυρας (1402) και οι επακόλουθες συγκρούσεις ανάμεσα σε μέλη της οθωμανικής δυναστείας πρόσφεραν μια πρόσκαιρη ανακούφιση στο Βυζάντιο, αλλά μετά την ανάδειξη στην εξουσία του σουλτάνου Μουράτ Β΄ (1421) το οθωμανικό κράτος ανέκαμψε και η επικράτεια του βυζαντινού αυτοκράτορα περιορίστηκε πάλι στην Κωνσταντινούπολη και κάποιες παράκτιες πόλεις της Θράκης. Ωστόσο, έπειτα από μια αποτυχημένη απόπειρα το 1422 δεν υπήρξε άλλη απευθείας επίθεση εναντίον της Κωνσταντινούπολης μέχρι το 1453. Βασικοί ανασταλτικοί παράγοντες για τους Οθωμανούς ήταν η καλή οχύρωση της πόλης, η κυριαρχία των Βενετών και Γενουατών στη θάλασσα και ο φόβος πως η δέσμευση μεγάλων δυνάμεων σε μια πολιορκία θα ενθάρρυνε επιθέσεις από τις δυνάμεις της δυτικής χριστιανοσύνης (η σταυροφορία του 1444, η οποία κατέληξε στην πύρρειο τουρκική νίκη στη Βάρνα, είχε θορυβήσει ιδιαίτερα τους Οθωμανούς) ή εξεγέρσεις διεκδικητών του θρόνου.

Για τους Βυζαντινούς η μόνη μακροπρόθεσμη προοπτική επιβίωσης προϋπέθετε ενεργή στρατιωτική βοήθεια από τις χριστιανικές δυνάμεις. Απαραίτητος όρος όμως ήταν η ένωση της βυζαντινής Εκκλησίας με την Εκκλησία της Ρώμης, κάτι που δίχαζε βαθιά τη βυζαντινή κοινωνία. Η ένωση τελικά συμφωνήθηκε κατά τη σύνοδο της Φεράρας-Φλωρεντίας (1438-1439), προσέκρουσε όμως στην αντίδραση μεγάλου μέρους του ορθόδοξου ποιμνίου. Η προσπάθεια αποφυγής εσωτερικών κρίσεων πιθανότατα εξηγεί γιατί ο πατριαρχικός θρόνος της Κωνσταντινούπολης χήρευε το 1453, (1) καθώς και γιατί ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος ΙΑ΄ δε στέφθηκε μετά την άφιξή του στη βασιλεύουσα το 1449.

2. Δυνάμεις των αντιπάλων και ηγεσία

Οι μαρτυρίες για τον όγκο του οθωμανικού στρατού κατά την πολιορκία παρουσιάζουν τεράστιες αποκλίσεις (από 160.000 έως 700.000) και, όπως συνήθως συμβαίνει με μεσαιωνικές πηγές, οι περισσότερες πρέπει να διογκώνουν υπερβολικά τους αριθμούς. Αν και στις δυνάμεις του μόνιμου οθωμανικού στρατού και των υποτελών δυνάμεων σίγουρα είχαν προστεθεί πολλοί άτακτοι με την ελπίδα της λείας, το σύνολο δεν πρέπει να ξεπερνούσε κατά πολύ τις 200.000 και πολύ πιθανόν να υπολειπόταν του αριθμού αυτού.

Αποκλίσεις υπάρχουν και για τις δυνάμεις των υπερασπιστών, όμως εκεί έχουμε την πιο αξιόπιστη μαρτυρία του Σφραντζή, ο οποίος είχε προβεί σε καταμέτρηση των δυνάμεων κατ’ εντολή του αυτοκράτορα. Αναφέρει 4.773 Ρωμαίους και περίπου 200 ξένους, όμως ο αριθμός των τελευταίων αυτών σίγουρα δεν περιλάμβανε τα οργανωμένα ιταλικά στρατιωτικά σώματα, τα οποία ξέρουμε από άλλες μαρτυρίες πως υπερέβαιναν τα 1.000 άτομα και ίσως να ήταν γύρω στις 3.000. Σε κάθε περίπτωση ο συνολικός αριθμός δεν πρέπει να υπερέβαινε τις 8.000. Η αριθμητική υπεροχή των πολιορκητών ήταν αναμφίβολα συντριπτική. (2)

Αντίστοιχη αβεβαιότητα υπάρχει για τον αριθμό των πλοίων του οθωμανικού στόλου, με πλησιέστερο ίσως στην αλήθεια έναν αριθμό 100-150 πλοίων διάφορων τύπων. Τα πλοία των αμυνομένων στον Κεράτιο κόλπο ήταν πολύ λιγότερα, κυρίως τροποποιημένα εμπορικά των Βενετών και Γενουατών. Τέλος σημαντικό ρόλο στην πολιορκία έπαιξαν τα πρωτοφανούς μεγέθους και βεληνεκούς κανόνια των πολιορκητών. Πυροβόλα διέθεταν και οι πολιορκούμενοι, αλλά ήταν μικρότερα και δεν μπόρεσαν να τα χρησιμοποιήσουν επαρκώς λόγω των βλαβών που προξενούσαν οι κραδασμοί στα τείχη.

Την ηγεσία των επιτιθέμενων είχε ο σουλτάνος Μωάμεθ Β'. (3) Από τους υφισταμένους του αξίζει να αναφερθούν οι αρχιστράτηγοι της Ρούμελης και της Ανατολής, Καρατζά και Ισάκ αντίστοιχα, οι πασάδες Ζαγανός, Μαχμούτ, Σαρουτζά και Χαλίλ, καθώς και ο ναύαρχος Μπαλτάογλου, ο οποίος αντικαταστάθηκε μεσούσης της πολιορκίας από το Χαμζά. (4)

Από την πλευρά των αμυνομένων, υπό τη γενική ηγεσία του αυτοκράτορα Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Δράγαση, (5) το στρατιωτικό πρόσταγμα ανήκε στο Γενουάτη Giovanni Giustiniani Longo, ενώ διάφοροι Βυζαντινοί και Ιταλοί διοικούσαν τα σημεία των τειχών που τους είχαν ανατεθεί, ανάμεσά τους ο παπικός λεγάτος Ισίδωρος και ο μέγας δουξ Λουκάς Νοταράς.

3. Η εξέλιξη των γεγονότων

Η άλωση της Κωνσταντινούπολης αποτέλεσε το βασικό στόχο του Μωάμεθ Β΄ αμέσως μετά την άνοδό του στην εξουσία, στα τέλη του 1451. Στη διάρκεια του 1452 κατασκεύασε το φρούριο του Boğaz kesen (σημερινό Rumeli Hisarı) στην ευρωπαϊκή όχθη του Βοσπόρου, ώστε να ελέγχει το διάπλου των στενών, ενώ παράλληλα ξεκίνησε τις προετοιμασίες για την πολιορκία και την κατασκευή των κανονιών. Επίσης, από το φθινόπωρο του 1452 άρχισε η κατάληψη των εκτός της Πόλης βυζαντινών οχυρών.

Στις αρχές Απριλίου του 1453 (σταδιακά από τις 4 έως τις 7 Απριλίου 1453) οι οθωμανικές δυνάμεις συγκεντρώθηκαν μπροστά στην Κωνσταντινούπολη και στις 12 Απριλίου ξεκίνησε ο βομβαρδισμός των χερσαίων τειχών και οι προσπάθειες υπόσκαψής τους. Μέχρι την τελική έφοδο μεγάλο μέρος των τειχών, ιδιαίτερα στο μεσαίο τμήμα τους, είχε υποστεί σημαντικές ζημιές. Στις 18 Απριλίου απέτυχε μία πρώτη έφοδος στα τείχη. Στις 20, έπειτα από επιτυχημένη προσπάθεια τεσσάρων πλοίων να σπάσουν τον κλοιό του οθωμανικού στόλου και να μπουν στον Κεράτιο κόλπο, ο σουλτάνος καθαίρεσε το ναύαρχο Μπαλτάογλου και στις 22 κατόρθωσε να περάσει μέρος του στόλου του διά ξηράς στον Κεράτιο. Οι πολιορκημένοι προστάτευαν έως τότε την είσοδο στον κόλπο με μια αλυσίδα και με παραταγμένα πλοία. Η είσοδος των τουρκικών πλοίων εξέθεσε το ευάλωτο βόρειο τείχος της Πόλης σε επίθεση και ανάγκασε τους αμυνομένους να αραιώσουν ακόμη περισσότερο τις ισχνές δυνάμεις τους. Άλλες πρωτοβουλίες του πολιορκητή που εντυπωσίασαν τους συγχρόνους ήταν η κατασκευή ενός θωρακισμένου πολιορκητικού πύργου και μια πλωτή γέφυρα από βαρέλια στο μυχό του Κεράτιου κόλπου.

Παρά την καταπόνηση των τειχών, δύο ακόμη γενικές έφοδοι, στις 7 και 12 Μαΐου, απέτυχαν. Στις 21 Μαΐου οι Βυζαντινοί απέρριψαν πρόταση του σουλτάνου να παραδώσουν με ευνοϊκούς όρους την Πόλη. Πέραν της ιδεολογικής διάστασης, η άρνηση του αυτοκράτορα και του συμβουλίου του μπορεί να υπέκρυπτε την ελπίδα λύσης της πολιορκίας. Το στρατόπεδο των πολιορκητών διέτρεχαν φήμες για την άφιξη βοήθειας στην Πόλη από τη Δύση, ενώ μία ομάδα στην αυλή του σουλτάνου ήταν από την αρχή αντίθετη με την προοπτική κατάληψης της Πόλης και πιθανόν να διοχέτευε πληροφορίες στους αμυνομένους.

Κατά την τελική επίθεση, τις πρώτες πρωινές ώρες της 29ης Μαΐου, οι τουρκικές δυνάμεις κατόρθωσαν να εισχωρήσουν στα τείχη στην περιοχή της πύλης του Αγίου Ρωμανού, η οποία είχε υποστεί τις μεγαλύτερες καταστροφές. Δεν μπορεί να εκτιμηθεί εάν και ποιο ρόλο έπαιξε η αναφερόμενη είσοδος στρατού από την αφύλακτη Κερκόπορτα. Η αντίσταση των αμυνομένων κατέρρευσε όταν ο βαριά τραυματισμένος Giustiniani εγκατέλειψε το πεδίο της μάχης, δημιουργώντας πανικό.

Επακολούθησε θανατηφόρος συνωστισμός μεταξύ του εξωτερικού και του εσωτερικού τείχους και στη συνέχεια οι Τούρκοι εισήλθαν στην Πόλη εξοντώνοντας όσους αντιστέκονταν. Κατά τη φάση της κατάρρευσης της αντίστασης στα τείχη σκοτώθηκε και ο αυτοκράτορας Κωνσταντίνος, αν και όλες οι λεπτομέρειες για τις τελευταίες του στιγμές προέρχονται από μη αυτόπτες και μάλλον είναι φανταστικές.

Στους νικητές είχε δοθεί το δικαίωμα να λεηλατήσουν την πόλη και να αιχμαλωτίσουν τους κατοίκους και οι περισσότεροι επιδόθηκαν με ζήλο στο έργο αυτό, επιτρέποντας σε μια μερίδα των υπερασπιστών να καταφύγουν στα πλοία, τα οποία στη συνέχεια έσπασαν την αλυσίδα του Κερατίου και διέφυγαν. Οι υπόλοιποι σκοτώθηκαν ή αιχμαλωτίστηκαν, ενώ η αιχμαλωσία ήταν και η μοίρα του μεγαλύτερου μέρους του πληθυσμού. Την ημέρα της 29ης παραδόθηκε στο σουλτάνο η γενουατική αποικία του Γαλατά, η οποία μέχρι τότε είχε τηρήσει ουδετερότητα, ενώ ο Μωάμεθ έκανε τη θριαμβευτική είσοδό του στην Πόλη.

4. Η επομένη της Άλωσης

Το βασικό γενικότερο δίλημμα που αντιμετώπισε ο κατακτητής σουλτάνος μετά την Άλωση ήταν εκείνο της ρήξης ή της συνέχειας με το βυζαντινό παρελθόν της Πόλης. Ενδεικτική είναι η στάση του απέναντι σε ορισμένους εκπροσώπους της παλιάς άρχουσας τάξης με προεξάρχοντα το μεγάλο δούκα Λουκά Νοταρά, τους οποίους αρχικά αντιμετώπισε ευμενώς, αλλά αμέσως ύστερα μεταστράφηκε και διέταξε την εκτέλεσή τους. (6)

Αντίθετα, εμφανίστηκε ανεκτικός απέναντι στην ορθόδοξη χριστιανική θρησκεία και έξι μήνες μετά την Άλωση πήρε την πρωτοβουλία ανασύστασης του Οικουμενικού Πατριαρχείου επιλέγοντας ως πατριάρχη τον ανθενωτικό ηγέτη Γεννάδιο Σχολάριο. Η πιο σημαντική μακροπρόθεσμα απόφασή του ήταν η μεταφορά της πρωτεύουσάς του στην κατακτημένη Πόλη, η οποία φαίνεται πως ανακοινώθηκε το 1458.

Η απόφαση αυτή συνοδεύτηκε από εκτεταμένο πρόγραμμα επανεποικισμού και οικοδόμησης, τα οποία έθεσαν τη βάση για τη μεταμόρφωση της ερημωμένης Πόλης σε μια οικουμενική αυτοκρατορική πρωτεύουσα, με διαφορετικό όμως χαρακτήρα και εμφάνιση από την αντίστοιχη βυζαντινή. (7)

5. Σημασία του γεγονότος

Λόγω της συμβολικής της διάστασης, η άλωση της Κωνσταντινούπολης έχει από πολύ παλιά θεωρηθεί ορόσημο ανάμεσα στους Μέσους και τους Νεότερους χρόνους. Η πραγματική ευρύτερη ιστορική της σημασία είναι πιο δύσκολο να εκτιμηθεί, καθώς εν πολλοίς επιστέγασε εξελίξεις οι οποίες είχαν ήδη δρομολογηθεί. Μεσοπρόθεσμα συνέτεινε σημαντικά στη μετατροπή του οθωμανικού κράτους σε ισχυρή αυτοκρατορική δύναμη με σαφή επεκτατικό προσανατολισμό και, ως εκ τούτου, σε μείζονα απειλή για τα ευρωπαϊκά κράτη. Επίσης σήμανε το τέλος της κυριαρχίας των ιταλικών εμπορικών πόλεων στο εμπόριο της Ρωμανίας και του Εύξεινου Πόντου. Όσον αφορά τους χριστιανούς της Ανατολής, η άλωση καθόρισε την αποτυχία της ένωσης των Εκκλησιών και την επιβίωση της Ορθόδοξης Εκκλησίας ως ιδιαίτερης οντότητας.

Παράλληλα, η εκκλησία εν μέρει κατέλαβε τη συμβολική θέση της αυτοκρατορίας ως σημείο πολιτικής αναφοράς για τους χριστιανούς, αναλαμβάνοντας ταυτόχρονα διοικητικές, οικονομικές και δικαστικές αρμοδιότητες στο πλαίσιο του οθωμανικού συστήματος.

ΥΠΟΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

1. Ο πατριάρχης Γρηγόριος Γ΄, «η μαμμή», ήταν εν ζωή, αλλά απείχε των καθηκόντων του, χωρίς να έχει επισήμως καθαιρεθεί ή παραιτηθεί, ενώ από το 1451 εγκαταστάθηκε στη Ρώμη. Για τις συνθήκες αυτές βλ. Πιτσάκης, Κ.Γ., «Και πάλι για την “Στέψη” του Κωνσταντίνου ΙΑ΄ Παλαιολόγου», στο Μπαλόγλου, Χ.Π. (επιμ.), Η συμβολή του στην ανάδειξη του Βυζαντινού Πολιτισμού (Αθήνα –Μυστράς 2005), σελ. 145‑165.

2. Για τους αριθμούς βλ. Pertusi, A. (επιμ.), La Caduta di Costantinopoli 1. Le testimonianze dei contemporanei (Milano 1976), αρ. LXXII-LXXIII·Κουταβά-Δεληβοριά, Β., «Χρονογραφική» και χαρτογραφική αποτύπωση της Αλώσεως (Αθήνα 2003), σελ. 95 κ.ε.· Bartusis, M.C., The late Byzantine Army. Arms and Society, 1204-1453 (Philadelphia 1992), σελ. 129-132.

3. Η απόδοση αυτή από την επίσημη αραβική εκδοχή του ονόματος είναι προτιμητέα του πιο ανεπίσημου τουρκικού Μεχμέτ.

4. Για τους διάφορους τύπους των ονομάτων βλ. Κουταβά‑Δεληβοριά, Β., «Χρονογραφική» και χαρτογραφική αποτύπωση της Αλώσεως (Αθήνα 2003), σελ. 54 κ.ε.

5. Ορισμένοι ιστορικοί τον αριθμούν ως Κωνσταντίνο ΙΒ΄, προσμετρώντας –εσφαλμένα– τον Κωνσταντίνο Λάσκαρι, ο οποίος ανακηρύχθηκε αυτοκράτορας κατά την είσοδο των σταυροφόρων στην Κωνσταντινούπολη το 1204. Ακολουθώντας τη συνήθεια της εποχής, ο Κωνσταντίνος χρησιμοποιούσε περισσότερο το επώνυμο του εκ μητρός παππού του, του οποίου το όνομα έφερε. Φυσικά έφερε και το επώνυμο της δυναστείας των Παλαιολόγων.

6. Για το γεγονός βλ. Ζαχαριάδου, Ε., «Τα λόγια και ο θάνατος του Λουκά Νοταρά», Ροδωνιά. Τιμή στον Μ.Ι. Μανούσακα Α΄ (Ρέθυμνο 1994), σελ. 135-146· Ganchou, T., “Le rachat des Notaras après la chute de Constantinople ou les relations ‘étrangères’ de l’ élite Byzantine au XVe siècle”, στο Balard,M. – Ducellier, A. (επιμ.), Migrations et Diasporas Méditerranéennes (Xe-XVIe siecles) (Paris 2002), σελ. 149-229 · Κιουσοπούλου, Τ., «Λουκάς Νοταράς: Ψήγματα μιας βιογραφίας», στο Ευαγγελάτου-Νοταρά, Φ. – Μανιάτη-Κοκκίνη, Τ. (επιμ.), Κλητόριον εις μνήμην Νίκου Οικονομίδη (Αθήνα –Θεσσαλονίκη 2005), σελ. 161-176.

7. Γερασίμου, Σ., «Η επανοίκηση της Κωνσταντινούπολης μετά την Άλωση», στο Κιουσοπούλου, Τ. (επιμ.), 1453: Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης και η μετάβαση από τους μεσαιωνικούς στους νεώτερους χρόνους (Ηράκλειο 2005), σελ. 3‑21∙ Kafescioglu, C.,“Reckoning with an Imperial Legacy: Ottomans and Byzantine Constantinople”, στο Κιουσοπούλου, Τ. (επιμ.), 1453: Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης και η μετάβαση από τους μεσαιωνικούς στους νεώτερους χρόνους (Ηράκλειο 2005), σελ. 23‑46∙ Zachariadou, E.A., “Constantinople se repeuple”, στο Κιουσοπούλου, Τ. (επιμ.), 1453: Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης και η μετάβαση από τους μεσαιωνικούς στους νεώτερους χρόνους (Ηράκλειο 2005), σελ. 47‑59.

Bibliography :

Bartusis M.C., The Late Byzantine Army. Arms and Society 1204-1453, Philadelphia 1992

Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, Αποδείξεις Ιστοριών δέκα, Bekker, I. (ed.), Laonici Chalcocondylae Athiniensis historiarum libri decem, Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1834

Γεώργιος Σφραντζής, Χρονικόν, Maisano, R. (ed., introd., transl), Sfranze Giorgio, Cronaca, Accademia Naz. dei Lincei Collana, Scrittori bizantini, Roma 1990 Babinger F., Mahomet II le Conquérant et son temps 1432-1481, Paris 1954

Γερασίμου Σ., "Η επανοίκηση της Κωνσταντινούπολης μετά την Άλωση", Κιουσοπούλου, Τ. (επιμ.), 1453: Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης και η μετάβαση από τους μεσαιωνικούς στους νεώτερους χρόνους, Ηράκλειο 2005, 3-21

Zachariadou E.A., "Constantinople se repeuple", Κιουσοπούλου, Τ. (επιμ.), 1453: Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης και η μετάβαση από τους μεσαιωνικούς στους νεώτερους χρόνους, Ηράκλειο 2005, 47-59

Runciman S., The Fall of Constantinople, 1453, Cambridge 1965

Haldon J.F., Nicolle D., Turnbull S., The Fall of Constantinople. The Ottoman Conquest of Byzantium, Oxford – New York 2007

Nicol D.M., The Immortal Emperor. The Life and Legend of Constantine Palaiologos, Last Emperor of

the Romans, Cambridge 1992

Crowley R., Constantinople. The Last Great Siege, 1453, London 2005

Κουταβά-Δεληβοριά Β., «Χρονογραφική» και χαρτογραφική αποτύπωση της Αλώσεως, Αθήνα 2003

Χρυσός, Ε. (επιμ.), Η Άλωση της Πόλης, Αθήνα 1994

Κιουσοπούλου, Τ. (επιμ.), 1453. Η Άλωση της Κωνσταντινούπολης και η μετάβαση από τους μεσαιωνικούς στους νεώτερους χρόνους, Ηράκλειο 2005

Δούκας, Ιστορία, Grecu, V. (ed.), Ducae Historia turco-byzantina (1341-1462), Bucarest 1958

Μιχαήλ Κριτόβουλος, Ιστορία, Reinsch, D.R. (ed.), Critobuli Imbriotae Historiae, Corpus Fontium

Historiae Byzantinae 22, Berlin –New York 1983

Pertusi A., La Caduta di Costantinopoli 1. Le testimonianze dei contemporanei, Milano 1976

Pertusi A., La Caduta di Costantinopoli 2. L´eco nel mondo, Milano 1976

Pertusi A., La Caduta di Costantinopoli 3. Testi inediti e poco noti sulla caduta di Costantinopoli, Bologna 1983

Webliography :

7 Ημέρες | Η Άλωση της Πόλης

http://wwk.kathimerini.gr/kath/7days/2000/05/28052000.pdf

Constantine XI and Mehmed II: The fall of Constantinople 1448-1453

http://coursesa.matrix.msu.edu/~fisher/hst373/readings/nicol.html

The Fall of Constantinople: Bishop Leonard and the Greek Accounts

http://www.deremilitari.org/resources/pdfs/philippides.pdf

Glossary :

λεγάτος, ο (λατ. legatus)

O πρέσβης της ρωμαϊκής συγκλήτου: α) προς τα ξένα έθνη και β) προς τους διοικητές των στρατευμάτων ως συμμέτοχος στη διοίκηση. Γενικά, εφόσον εκτελούσε εντολές της συγκλήτου, ήταν δημόσιος λειτουργός. Θεωρούνταν ιερό πρόσωπο. Σε μεταγενέστερους χρόνους λεγάτος ονομαζόταν ο απεσταλμένος αντιπρόσωπος σε ξένη χώρα. Το συναντούμε ως αξίωμα του επικεφαλής των ιταλικών παροικιών στη βυζαντινή Κωνσταντινούπολη. Οι απεσταλμένοι της παπικής Έδρας με δικαιοδοσία να διευθετούν εκκλησιαστικά ζητήματα ονομάζονταν επίσης λεγάτοι.

μέγας δουξ/δούκας, ο

Ο επικεφαλής του αυτοκρατορικού στόλου από το 1092 και μετά. Κατά την Ύστερη Βυζαντινή περίοδο, ο τίτλος του μεγάλου δούκα απονεμόταν στους πλέον υψηλόβαθμους πολιτικούς/στρατιωτικούς αξιωματούχους της αυτοκρατορίας.

Sources

Δούκας, Ιστορία, Grecu, V. (ed.), Ducae Historia turco‑byzantina (1341‑1462) (Bucarest 1958).

Μιχαήλ Κριτόβουλος, Ιστορία, Reinsch, D.R. (ed.), Critobuli Imbriotae Historiae (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 22, Berlin – New York 1983).

Γεώργιος Σφραντζής, Χρονικόν, Maisano, R. (ed.), Georgii Sphrantzae Chronicon (Corpus Fontium Historiae Byzantinae 29, Roma 1990).

Λαόνικος Χαλκοκονδύλης, Αποδείξεις Ιστοριών δέκα, Bekker, I. (ed.), Laonici Chalcocondylae Atheinsis historiarum libri decem (Corpus Scriptorum Historiae Byzantinae, Bonn 1834).

Pertusi, A. (ed.), La Caduta di Costantinopoli 1. Le testimonianze dei contemporanei (Milano 1976).

Quotations

Οι οθωμανικές δυνάμεις συγκεντρώνονται μπροστά από την Κωνσταντινούπολη: ἦσαν δ’ αἱ ἁπᾶσαι τὸν  ἀριθμόν, ὡς ἐλέγοντο, τριακόσιαι καὶ πεντήκοντα ἄνευ μέντοι γε τῶν σκευαγωγῶν καὶ τῶν κατ’ ἄλλην τινὰ χρείαν ἢ ἐμπορίαν  ἀφικνουμένων∙ αἱ δ’  ἀνήγοντο τάχει πολλῷ σὺν βοῇ καὶ θορύβῳ καὶ ἀλαλαγμῷ εἰρεσίᾳ τε χρώμεναι καὶ παρακελευσμῷ καὶ πατάγῳ καὶ  ἀντιφιλοτιμήσει πρὸς ἀλλήλας ὑπερηχοῦσαι μὲν τὸν Ἑλλήσποντον, ἔκπληξιν δὲ καὶ φόβον ὅτι πλεῖστον παρέχουσαι τοῖς ὁρῶσι. (3.) διὰ πολλοῦ γὰρ χρόνου οὐδαμοῦ τοσοῦτος στόλος νεῶν καὶ παρασκευὴ τοσήδε κατὰ θάλατταν ἐγεγόνει∙ ὃ δὴ καὶ μᾶλλον τοὺς ταλαιπώρους Ῥωμαίους ἐξέπληξε παρ’ ἐλπίδα φανὲν καὶ εἰς ἀπόγνωσιν καὶ  ἀθυμίαν μεγίστην ἐνέβαλε καὶ πᾶσαν ἄλλην ἐλπίδα χρηστὴν αὐτῶν παρῄρηται. (4.) πρότερον μὲν γὰρ ἡνίκα προσέβαλλον αὐτοῖς οἱ πολέμιοι, κατὰ γῆν ἐπολιορκοῦντο καὶ μόνον, τῆς δὲ θαλάσσης ἐκράτουν, καὶ εἶχον τά τε ἐπιτήδεια ἄφθονα τῇ κατὰ θάλατταν ἐμπορίᾳ χρώμενοι τόν τε πόλεμον ῥᾳδίως  νέφερον καὶ τὰς προσβολὰς οὐ χαλεπῶς ἀπεκρούοντο διὰ πολυχειρίαν τῶν πολεμίων ἑνὶ μέρει καὶ μόνῳ τῷ κατὰ γῆν μαχομένων∙ νῦν δὲ κατά τε γῆν καὶ θάλασσαν ἐπιόντα ὁρῶντες τὸν πόλεμον εἰκότως ἐξεπλήττοντο καὶ εἰς  ἀπορίαν μεγίστην καὶ φόβον δεινὸν ἐνέπιπτον. καὶ ὁ μὲν κατὰ θάλασσαν στόλος τῷ βασιλεῖ οὕτως ἀνήγετο.

1.23. (1.) αὐτὸς δὲ ἄρας ἐκ τῆς Ἀδριανοῦ παντὶ τῷ στρατῷ ἱππικῷ τε καὶ πεζικῷ διὰ τῆς μεσογείας ἐχώρει ἅπαντα συγκυκῶν τε καὶ συνταράττων καὶ φόβον καὶ ἀγωνίαν καὶ φρίκην μεγίστην ἐμποιῶν, καθ’ οὓς ἂν γένοιτο, συνεπαγόμενος ἅμα οἱ καὶ τὰς μηχανάς∙ καὶ ἀφικνεῖται δεκαταῖος ἐς τὸ Βυζάντιον καὶ στρατοπεδεύεται πρὸς τῇ πόλει ἐγγύς που τοῦ τείχους ὅσα ἀπὸ σταδίων τεττάρων πρὸς ταῖς καλουμέναις Πύλαις τοῦ Ῥωμανοῦ. (2.) αἱ δὲ νῆες ὁρμίζονται ἄλλῃ καὶ ἄλλῃ τῆς ἠπείρου καταντικρὺ τῆς πόλεως πληρώσασαι πᾶσαν τὴν ταύτῃ παραλίαν.

Μιχαήλ Κριτόβουλος, Ιστορία, 1.22‑23 (CFHB 22, Berlin – New York 1983).

Προσπάθειες των Βυζαντινών να οχυρώσουν την πόλη:

Ῥωμαῖοι δὲ στρατὸν τοσοῦτον πεζόν τε καὶ ναυτικὸν καὶ παρασκευὴν τοσήνδε κατὰ γῆν καὶ θάλασσαν ἐπιοῦσαν ὁρῶντες ἐξεπλήττοντο μὲν τῷ τε παραλόγῳ τῆς θέας τῷ τε ἀθρόῳ τῆς ἐπιθέσεως, οὐ μὴν ἠμέλουν γε καὶ αὐτοὶ τῶν ἐς τὸν πόλεμον καὶ τὴν ἐναντίαν ἀντιπαρασκευήν, ἀλλὰ πάντα ἐποίουν μηδὲν ὑφιέντες. (2.) καὶ πρῶτον μὲν ὁλκάδας μεγάλας περί τε τὴν ἅλυσιν καὶ τὸ στόμα τοῦ μεγάλου λιμένος ἀντιπρῴρους βύζην ὥρμιζον καὶ τριήρεις μακρὰς περὶ αὐτὰς ὡς ταύτῃ τὸν ἔσπλουν τῶν πολεμίων κωλύσοντες.

Μιχαήλ Κριτόβουλος, Ιστορία, 1.24 (CFHB 22, Berlin – New York 1983).

Η άφιξη του Giustiniani ενισχύει την άμυνα της Κωνσταντινούπολης:

Ὁμοίως καὶ ἐκ τῆς Γενούας ἐλθὼν εἷς ὀνόματι Ἰωάννης Λόγγος ἐκ τῶν Ἰουστινιάνων σὺν δυσὶ νήαις ὑπερμεγέθοις, ἔχων καὶ πολεμικὰς παρασκευὰς πολλὰς καὶ καλὰς σὺν ἐνόπλοις νέοις Γενουίταις,  ρεϊκὸν πνέοντας θυμόν∙ καὶ ὁ αὐτὸς Ἰωάννης ἐπιδέξιος ἀνὴρ καὶ εἰς παραταγὰς καὶ συνασπισμοὺς πολέμων δοκιμώτατος, ἐδεξιώσατο τοῦτον ὁ βασιλεὺς καὶ ῥόγας ἐμέτρησε τοὺς στρατιώτας αὐτοῦ καὶ εὐεργεσίας ἔνειμε καὶ πρωτοστράτορα τοῦτον ἐτίμησε∙ καὶ αὐτὸς τὴν φύλαξιν τῶν πρὸς τὸ παλάτιον κειμένων τειχέων ἀνελάβετο. Καὶ γὰρ ἦσαν ὁρῶντες τὸν τύραννον ἐκεῖ τὰς σκευὰς τὰς πετροβόλους πηγνύοντα καὶ τὴν ἄλλην πᾶσαν ἀντίμαχον ἐν τοῖς τοίχοις παράταξιν. Εὐεργέτησε δὲ τούτῳ καὶ διὰ χρυσοβούλλου γράμματος τὴν νῆσον Λῆμνον, εἰ ἀποκρουσθήσεται ὁ Μεχέμετ καὶ ὑποστραφήσεται ἄπρακτος, ἐξ ὧν θαῤῥεῖ κερδᾶναι τῆς Πόλεως. Ἔκτοτε οὖν ἐμάχοντο ἡρωϊκῶς οἱ Λατῖνοι σὺν τῷ Ἰωάννῃ ἐξερχόμενοι ἐκ τῶν πυλῶν τῆς πόλεως καὶ ἱστάμενοι ἐν τῷ ἐξωκάστρῳ καὶ ἐν τῇ τάφρῳ.

Δούκας, Ιστορία, Grecu, V. (ed.), Ducae Historia turco‑byzantina (1341‑1462) (Bucarest 1958), 38.2.

Η άλωση της Κωνσταντινούπολης και ο θάνατος του Κωνσταντίνου ΙΑ΄:

Καὶ τῇ κθ–ῃ Μαΐου, ἡμέρᾳ γ–ῃ, ὥρᾳ τῆς ἡμέρας ἀρχῇ  πῆρε τὴν Πόλιν ὁ ἀμηρᾶς, ἐν ᾗ ὥρᾳ καὶ ἁλώσει τῆς πόλεως καὶ ὁ μακαρίτης αὐθέντης μου καὶ βασιλεὺς κὺρ Κωνσταντῖνος σκοτωθεὶς ἀπέθανεν, ἐμοῦ πλησίον αὐτοῦ οὐχ εὑρεθέντος τῇ ὥρᾳ ἐκείνῃ, ἀλλὰ προστάξει ἐκείνου εἰς ἐπίσκεψιν δῆθεν ἄλλου μέρους τῆς πόλεως, ἰού, ἰοὺ κ μοί, τῆς προνοίας οὐκ εἶδ’ εἰς τίνα με καιρὸν φυλαττούσης. (10.) Ἦν δὲ ἡ πᾶσα ζωὴ αὐτοῦ δὴ τοῦ μακαρίτου βασιλέως καὶ μάρτυρος χρόνοι μθʹ καὶ μῆνες γʹ καὶ ἡμέραι κʹ, ὧν ἦν βασιλεὺς χρόνους δʹ, μῆνας δʹ καὶ ἡμέρας κδʹ, ὄγδοος βασιλεὺς τοῦ γένους αὐτοῦ τῶν Παλαιολόγων ὑπάρχων.

Γεώργιος Σφραντζής, Χρονικόν, Grecu, V. (ed.), Georgios Sphrantzes. Memorii 1401‑1477 (Scriptores Byzantini 5, Bucharest 1966), σελ. 49‑50.

Chronological Table

1452: Κατασκευή του Boğaz kesen από το Μωάμεθ Β΄ στην ευρωπαϊκή όχθη του Βοσπόρου

4‑7 Απριλίου 1453: Συγκέντρωση των οθωμανικών δυνάμεων μπροστά στα τείχη της Κωνσταντινούπολης

12 Απριλίου: Βομβαρδισμοί στα τείχη της Πόλης

18 Απριλίου: Πρώτη αποτυχημένη έφοδος των οθωμανικών δυνάμεων

20 Απριλίου: 4 πλοία σπάνε τον κλοιό του οθωμανικού στόλου και μπαίνουν στον Κεράτιο για να ενωθούν με τους πολιορκημένους. Καθαίρεση του ναυάρχου των Οθωμανών

22 Απριλίου: Μέρος του οθωμανικού στόλου περνά στον Κεράτιο διά ξηράς

7 και 12 Μαΐου: Έφοδοι των οθωμανικών δυνάμεων

21 Μαΐου: Απόρριψη από τους Βυζαντινούς της πρότασης του Μωάμεθ Β΄ για παράδοση της πόλης με ευνοϊκούς όρους

29 Μαΐου: Άλωση της Κωνσταντινούπολης από τα οθωμανικά στρατεύματα

IΔΡΥΜA ΜΕΙΖΟΝΟΣ ΕΛΛΗΝΙΣΜΟΥ

Authoring : Kiritsis Dimitris (24/4/2008)

For citation : Kiritsis Dimitris , «Άλωση Κωνσταντινούπολης, 1453», 2008,

Encyclopaedia of the Hellenic World, Constantinople

URL: http://www.ehw.gr/l.aspx?id=10825