Κωνσταντῖνος Παπαρρηγόπουλος - Ἀπόπειρα ἐθνικῆς αὐτοκτονίας

Κωνσταντῖνος Παπαρρηγόπουλος - Ἀπόπειρα ἐθνικῆς αὐτοκτονίας

Ἡ σχέση τοῦ Νέου Ἑλληνισμοῦ μὲ τὸ Βυζάντιο

Πλῆρες κείμενο, ἀπὸ τὸ «Ἱστορικαὶ πραγματεῖαι»

Ὅτε πρὸ ἡμιολίας ἑκατονταετηρίδος ἤρχισε προαγομένη ἡ τοῦ νέου Ἑλληνισμοῦ παίδευσις, οἱ σημαιοφόροι τῆς μεγάλης ταύτης πνευματικῆς ἀναβιώσεως ἐπεδόθησαν φυσικῷ τῷ λόγῳ πρὸ πάντων εἰς τὴν μελέτην τῶν διανοητικῶν καὶ πολιτικῶν μεγαλουργημάτων τοῦ ἀρχαίου Ἑλληνισμοῦ. Παιδευόμενοι δὲ καὶ ἐν τῇ νεωτέρᾳ τῆς Δύσεως ἐπιστήμη, ἐνισχύοντο μὲν περὶ τὴν πρὸς τοὺς προπάτορας ἐκείνους λατρείαν αὐτῶν, ἐδιδάσκοντο ὅμως δυστυχῶς ἐνταυτῷ νὰ περιφρονῶσι καὶ νὰ μυκτηρίζωσι τοὺς μεσαιωνικοὺς ἡμῶν χρόνους. Ἡ Ἑσπερία εἶχε πρὸ καιροῦ διατεθῇ δυσμενῶς πρὸς τὴν ἡμετέραν ἐν Κωνσταντινουπόλει μοναρχίαν. Συμφέροντα θρησκευτικὰ καὶ πολιτικὰ πολλὰς παρήγαγον ἀμοιβαίας αἰτιάσεις μεταξὺ Ἀνατολῆς καὶ Δύσεως, ἐπὶ τέλους δὲ ἐπήγαγον καὶ τὰς ὀλεθρίας σταυροφορικὰς καθ᾿ ἡμῶν ἐπιδρομάς. Ὅθεν πᾶσαι σχεδὸν αἱ χρονογραφίαι ἡμῶν ὅσαι ἐγράφησαν ἔκτοτε καὶ μέχρις ἐσχάτων ὑπὸ τῶν Δυτικῶν, ἐγελοιογράφησαν μᾶλλον ἢ ἀπετύπωσαν πιστῶς τοὺς χαρακτῆρας τοῦ μεσαιωνικοῦ ἡμῶν κράτους.

Τοιαῦται ὑπῆρξαν αἱ δύο πηγαὶ ἐξ ὧν ἐποτίσθησαν τὰ νάματα τῆς ἱστορικῆς αὐτῶν παιδεύσεως αἱ λόγιαι ἡμῶν γενεαὶ ἀπὸ τοῦ Κοραῆ καὶ ἐφεξῆς. Τὸ δ᾿ ἀποτέλεσμα ὑπῆρξεν ὅτι ἐνεφορήθησαν θαυμασμοῦ μὲν ἀνεξελέγκτου πρὸς τοὺς προπάτορας, ἀδιαφορίας δὲ πρὸς τοὺς πατέρας, προαγομένης πολλάκις μέχρις ἀποστροφῆς. Αἱ γενεαὶ ἐκεῖναι δὲν ἐνθυμοῦντο εἰμὴ τὰς ἀρετὰς τῶν ἀρχαίων χρόνων, καὶ δὲν ἐγίνωσκον εἰμὴ τὰς κακίας τῶν μεσαιωνικῶν, λησμονοῦσαι ὅτι πολλὰ ἔσχεν ἁμαρτήματα καὶ ὁ πρῶτος Ἑλληνισμός, μὴ ἠξεύρουσαι δὲ ὁπόσα ἐμεγαλούργησε καὶ ὁ μεσαιωνικός. Οὐδὲ θέλομεν ἐλέγξει ἐπὶ τούτῳ τοὺς πρώτους ἐκείνους τοῦ Γένους διδασκάλους. Τὸ κατεπεῖγον ἧτο τότε νὰ ἐξαρθῇ τὸ φρόνημα τοῦ δεδουλωμένου ἔθνους καὶ νὰ παρατεθῶσιν εἰς μίμησιν ἐξαίρετα ἄθλων καὶ λόγων ὑποδείγματα· τοιαῦτα δὲ δὲν ἀνεύρισκον εἰμὴ ἐν τῇ ἀρχαιότητι, διότι μόνην τὴν ἀρχαιότητα ἐγίνωσκον οἴκοθεν κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον· ὅθεν ταύτης ἔγραφον εἰκόνα ἄσπιλον, ἀμόλυντον, ἰδεώδη. Περὶ δὲ τῶν μετέπειτα χρόνων δὲν ἤξευρον εἰμὴ ὅσα ἐδιδάσκοντο παρὰ τῶν Ἑσπερίων· ὅθεν ἢ ἀπεσιῶπον τὰ κατὰ τοὺς χρόνους τούτους ἢ ἐκακολόγουν αὐτούς. Ἡ τοιαύτη τῆς Ἱστορίας ἡμῶν τύχη δὲν ἔπαυσεν οὐδ᾿ ἐπὶ τῆς ἱδρύσεως τοῦ Πανεπιστημίου. Δύο μόναι ὑπῆρχον κατ᾿ ἀρχὰς ἐν αὐτῷ ἱστορικαὶ ἔδραι, ἡ τῆς Γενικῆς Ἱστορίας καὶ ἡ τῶν ἀρχαίων ἐθνῶν· μόλις δὲ μετὰ 14 ἔτη ἤρχισε νὰ διδάσκηται ἀπὸ τῆς καθέδρας ταύτης ἡ Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ Ἔθνους ἀπὸ τῶν ἀρχαιοτέρων χρόνων μέχρι τῶν καθ᾿ ἡμᾶς.

Παράδοξον λοιπὸν δὲν εἶνε ὅτι ἐπὶ ἑκατονταετηρίδα σχεδὸν ὅλην ἀπὸ τῆς πνευματικῆς τοῦ ἔθνους ἀναβιωσαεως ἐπεκράτησαν παρ᾿ ἡμῖν περὶ τοῦ μεσαιωνικοῦ Ἑλληνισμοῦ πλεῖσται ἐσφαλμέναι δοξασίαι. Τὸ παράδοξον εἶνε ὅτι, καὶ ἐνῶ πρὶν ἔτι ἀρχίσῃ ἐν Ἑλλάδι ἡ γνησία, ἡ ἐθνικὴ περὶ αὐτοῦ μελέτη, ἡ ἱστορικὴ τῆς Δύσεως δυσμένεια εἶχεν ἀποβῂ ὁπωσοῦν μετριωτέρα· καὶ ἀφοῦ ἡ διὰ τῆς μελέτης ἐκείνης ὁλοσχερῶς ἀποκαλυφθεῖσα ἀλήθεια ἐπεκροτήθη ὑπὸ τοῦ πεπολιτισμένου κόσμου, ἐν Ἑλλάδι πολλοὶ ἐπιμένουσιν ἔτι εἰς τὴν ἀρχαίαν πλάνην, δὲν ἐγκρίνουσιν ὅσα συνέβησαν ἐπὶ τῆς γῆς κατὰ τοὺς μεσαιωνικοὺς χρόνους καὶ φαντασιοκοποῦντες, ἀγωνίζονται νὰ συναρμόσωσι τὸν νέον Ἑλληνισμὸν μετὰ τοῦ ἀρχαίου δι᾿ ἐναερίου τινος καὶ ἀοράτου γεφύρας.

Μὴ νομίσωμεν ἐντούτοις ὅτι πρώτην ταύτην φορὰν ὑπέστη τοιαύτας παρεξηγήσεις ἡ Ἱστορία τοῦ Ἑλληνικοῦ ἔθνους. Αἱ διάφοροι τούτου μεταπλάσεις, δι᾿ ὧν καὶ μόνον κατωρθώθη ἡ ἐπὶ τρισχίλια ἔτη παραμονὴ αὐτοῦ ἐπὶ τῆς ἱστορικῆς τοῦ κόσμου σκηνῆς, δὲν ἧτο εὔκολον νὰ ἐκτιμηθῶσιν ἑκάστοτε εὐθὺς ἐξ ἀρχῆς. Τὴν σήμερον δὲν ὑπάρχει, ὑποθέτῳ Ἕλλην ὁ μὴ ὁμολογῶν ὅτι ὁ Φίλιππος τῆς Μακεδονίας παρεσκεύασεν, ὁ δὲ υἱὸς αὐτοῦ Ἀλέξανδρος ἐξετέλεσε, καὶ οἱ Διάδοχοι καὶ Ἐπίγονοι αὐτῶν συνεπλήρωσαν ἔργον δι᾿ οὗ ὁ ἀρχαῖος Ἑλληνισμός, ὅστις ἔπνεε τὰ λοίσθια ἔν τε τῇ μητροπόλει αὐτοῦ καὶ ἐν ταῖς ἀποικίαις, μετεπλάσθη πρὸς ἐπιτέλεσιν νέας ἱστορικῆς ἐντολῆς. Καὶ ὅμως ὁ ὕπατος τῶν ῥητόρων τῆς ἐκκλησίας τοῦ δήμου Ἀθηναίων διήγαγε τὸν βίον ἀγωνιζόμενος νὰ παρακωλύσῃ τὸ ἔργον τοῦτο καὶ ἰσχυριζόμενος ὅτι ὁ Φίλιππος οὔτε Ἕλλην ἧτο, οὔτε βάρβαρος τουλάχιστον, ἀλλ᾿ ὄλεθρός τις Μακεδών. Τὸν δὲ Ἀλέξανδρον, τὸν Ἀλέξανδρον ἐκεῖνον, ὃν οἱ αἰῶνες ἐπροσκύνησαν ὡς τὸν μέγιστον τῶν ἐπὶ γῆς ἀνθρώπων· ὁ Δημοσθένης ἐπωνόμασεν Μαργίτην, περί οὗ ἐν Ὁμηρικῷ τινι ἐπιγράμματι λέγεται:

τὸν δε᾿ οὔτ᾿ ἀρ σκαπτῆρα θεοὶ θέσαν, οὔτ᾿ ἀροτῆρα.

Καὶ ἔτι δριμύτερος, εἰ δυνατόν, ὑβριστὴς τῶν πρωταγωνιστῶν τῆς νέας τῶν πραγμάτων καταστάσεως ἀνεδείχθη ὁ σύγχρονος ἱστορικὸς Θεόπομπος. Ὁ Θεόπομπος ἐβεβαίου ὅτι ὁ Φίλιππος δὲν ἐτίμα καὶ δὲν προῆγεν εἰμὴ τοὺς αἰσχίστους τῶν ἀνθρώπων. Οἱ περὶ αὐτόν, λέγει, δὲν ἦσαν ἑταῖροι ἀλλὰ ἑταῖραι· δὲν ἦσαν στρατιῶται ἀλλὰ χαμαιτύποι, -καὶ ἀνδρόπορνοι, καὶ Κένταυροι, καὶ Λαιστρυγόνες- Τίνες; Οἱ Παρμενίωνες, οἱ Κρατεροί, οἱ Σέλευκοι, οἱ Πτολεμαῖοι, οἱ Εὐμενεῖς, οἱ Ἀντίγονοι, οἱ Ἀντίπατροι καὶ πᾶσα ἡ ἄλλη χορεία τῶν ἀνδρῶν, οἵτινες ἵδρυσαν τὰ περιώνυμα ἐκεῖνα νέα Ἑλληνικὰ βασίλεια, ἐν Ἀσίᾳ τε καὶ ἐν Αἰγύπτῳ, καὶ ὧν τὰ ὀνόματα δὲν ἔπαυσαν ἐπὶ δισχίλια καὶ ἐπέκεινα ἔτη ὑπὸ τοῦ κόσμου παντὸς τιμώμενα.

Ἄ, βεβαίως μέγα τι χρῆμα εἶνε ἡ ῥητορικὴ τέχνη, μέγα ἡ ἱστορικὴ ἐπιστήμη· ἀλλὰ καὶ τοῦ Δημοσθένους εὐγλωττότερος, καὶ τοῦ Θεοπόμπου σοφώτερος ἀνεδείχθη τότε ὁ ἑλληνικὸς λαός. Τῳόντι· ἐνῶ τοιαῦτα ἐπρέσβευον καὶ ἐδίδασκον ῥήτορες καὶ ἱστορικοί, ὁ ἑλληνικὸς λαός, ἐν τῷ αὐτοματισμῷ αὐτοῦ, ἔγνω τὸ μέλλον ἀσφαλέστερον αὐτῶν. Ὁ ἑλληνικὸς λαός, ἐν τῷ αὐτοματισμῷ αὐτοῦ, ἔγνω τὸ μέλλον ἀσφαλέστερον αὐτῶν. Ὁ ἑλληνικὸς λαὸς συνῆλθεν ἐπανειλημμένως εἰς κοινὴν ἐν Κορίνθῳ Σύνοδον, ἐρρύθμισεν ἐκεῖ τὰς σχέσεις αὐτοῦ πρὸς Φίλιππον πρῶτον, μετὰ δὲ τὸν θάνατον τούτου, πρὸς τὸν Ἀλέξανδρον καὶ ἀνηγόρευσεν αὐτοὺς ἀλλεπαλλήλως στρατηγοὺς αὐτοκράτορας τῆς Ἑλλάδος εἰς τὸν κατὰ Περσίας πόλεμον. Ἔπειτα, δέ, ἐκτελὼν τὰ ἀποφασισθέντα, ἐξέπεμψε τὰ τέκνα αὐτοῦ εἰς τὰ ἐνδότατα τῆς Ἀσίας, ὅπου Πελοποννήσιοι, Φθιῶται, Φωκεῖς, Λοκροί, Μαλιεῖς, Θεσσαλοί, ἀντὶ νὰ ἁναλίσκωνται εἰς ἐμφυλίους καὶ μικροὺς ἐντὸς τῆς μικρὰς Ἑλλάδος ἀγῶνας προεπολέμησαν περὶ τῆς κυριαρχίας τοῦ κόσμου καὶ μετ᾿ οὖ πολύ, ἐγκαταλείπων ἀθρόας τὰς μαρανθείσας χώρας καὶ πόλεις τῆς ἀρχαίας πατρίδος, ἐξώρμησεν ἀκατάσχετος πρὸς τὰς ἀχανεῖς ἐκτάσεις τῆς Ἀνατολῆς καὶ ἵδρυσεν αὐτόθι ἑκατοντάδας νέων μεγάλων καὶ πλουσίων πόλεων. Ἐν ταύταις δὲ ταῖς πόλεσιν, ἐτελέσθη, προϊόντος τοῦ χρόνου, τὸ συνοικέσιον τοῦ ἀρχαίου Ἑλληνισμοὺ μετὰ τοῦ Χριστιανισμοῦ, δι᾿ οὗ ἐξελληνίσθη ἡ ἐν τῷ μεταξὺ ἐπικρατήσασα ἐκεῖ ῥωμαϊκὴ κυριαρχία καὶ μετεπλάσθη εἰς μοναρχίαν ἑλληνικήν.

Ἀνάλογος τὶς φρονημάτων διάστασις μεταξὺ λαοῦ καὶ λογίων συνέβη καὶ ἐν τοῖς νεωτέροις χρόνοις παρ᾿ ἡμῖν. Ἐνῶ οὐκ ὀλίγοι τῶν λογίων σκώπτουσι κατὰ τὸ μᾶλλον καὶ ἧττον εὐφυῶς τοὺς πατέρας αὐτῶν, ὁ λαὸς οὐδέποτε ἔπαυε τιμῶν καὶ γεραίρων αὐτούς. Ὅτε ἐν ἀρχῇ τῆς 17ης ἑκατονταετηρίδος ὁ Γάλλος δοὺξ de Nevers Κάρολος Β´, ἀξιῶν ὅτι ἔχει δι᾿ ἐπιγαμίας κληρονομικὰ ἐπὶ τοῦ θρόνου τῶν Παλαιολόγων δικαιώματα, περιῆλθεν εἰς συνεννοήσεις μετὰ διαφόρων προυχόντων τῆς Ἑλλάδος, οἱ προύχοντες οὗτοι δὲν συνήνεσαν νὰ συμπράξωσιν εἰ μὴ προσαγορεύοντες αὐτὸν Κωνσταντῖνον Παλαιολόγον. Ὅτε τῷ 1790 οἱ ἀπεσταλμένοι τοῦ λαοῦ τῆς Ἑλλάδος ἀπῆλθον εἰς Πετρούπολιν ἵνα ἐπικαλεσθῶσι τὴν ἐπικουρίαν τῆς Αἰκατερίνης Β´, πρὸς ἀνάκτησιν τῆς ἀπολεσθείσης ἐλευθερίας, τοῦτο πρὸ πάντων ἐζήτησαν παρ᾿ αὐτῆς, νὰ δώσῃ τοῖς Ἕλλησι τὸν ἔγγονον Κωνσταντῖνον ὡς διάδοχον τοῦ ἐκλιπόντος «γένους τῶν αὐτοκρατόρων ἡμῶν». Ὅτε ὁ ἀρματωλὸς Χασιῶν παππα-Θύμιος Βλαχάβας συνεκάλεσεν ἐν Ὀλύμπῳ τῷ 1808 τινὰς τῶν συναγωνιστῶν τῆς Στερεᾶς Ἑλλάδος, πρὸς διοργάνωσιν νέου ἐπαναστατικοῦ κινήματος, ἡ Σύνοδος αὕτη ὥρισεν ὡς ἡμέραν ἐνάρξεως τοῦ ἀγῶνος τὴν 29 Μαΐου, τὴν πεπρωμένην ἡμέραν καθ᾿ ἣν ἔπεσεν ἐπὶ τῶν ἐπάλξεων τῆς Κωνσταντινουπόλεως ὁ ἔσχατος τῶν Παλαιολόγων. Ὅτε τῷ 1822 καὶ 1823 συνῆλθον ἐν τῷ μέσῳ τῆς κλαγγῆς τῶν ὅπλων εἰς τὴν Ἐπίδαυρον καὶ εἰς τὸ Ἄστρος οἱ ἀντιπρόσωποι οὖτοι τοῦ λαοῦ δὲν ἐλησμόνησαν νὰ δοξολογήσωσι «τοὺς ἀειμνήστους Χριστιανοὺς ἡμῶν αὐτοκράτορας τῆς Κωνσταντινουπόλεως».

Ταῦτα πάντα ἐνθυμίζουσι μέχρι τινὸς τὰ πρὸ δισχιλίων ἐτῶν παρ᾿ ἡμῖν γενόμενα. Ἀνάγκην ἐν τούτοις νὰ παρατηρήσω, ὅτι ἡ ἀρχαία πλάνη ἧτο πολὺ μᾶλλον τῆς νεωτέρας συγγνωστή. Τότε ἐδέησε νὰ προνοηθὴ τὸ μέλλον, νῦν δὲ πρόκειται νὰ ἐκτιμηθῇ τὸ παρελθόν. Τότε ἡ ἀλήθεια ἀπεκαλύφθη εἰς τὸν λαὸν μᾶλλον ἢ εἰς τοὺς περὶ τὸν Δημοσθένη καὶ τὸν Θεόπομπον, διότι τὸ μέλλον, τὸ ἄδηλον εἶνε πολλάκις μυστηριῶδές τι προαίσθημα τῶν πολλῶν μᾶλλον ἢ ἐπιστημονικὴ διάγνωσις τῶν ὀλίγων. Ὅθεν ὅλως ἄπορον δὲν εἶνε ὅτι τὸ πάλαι ὁ λαὸς ἀνεδείχθη σοφώτερος τῶν διδασκάλων αὐτοῦ, ἐνῶ τὴν σήμερον πολὺ εὐλογώτερον ἧτο αὐτοί, δηλαδὴ οἱ διδάσκαλοι τοῦ λαοῦ νὰ μὴ ὀλισθήσωσι περὶ τὴν γνῶσιν καὶ τὴν κρίσιν γεγονότων προτελεσθέντων. Τὶ ἤξευρε, τὶ ἠδύνατο ἐπὶ τέλους νὰ ἠξεύρῃ ὁ λαὸς περὶ τοῦ παρελθόντος τούτου; Δὲν ἤξευρε εἰμὴ τοὺς αἴνους, οὖς ἀκούει ἐπὶ 400 ἔτη ψαλλομένους ἐν τοῖς ἱεροῖς ναοῖς ὑπὲρ τῶν παλαιῶν αὐτοῦ βασιλέων καὶ τῶν κατορθωμάτων αὐτῶν·

Χαῖρε τίμιον διάδημα Βασιλέων εὐσεβῶν·
Χαῖρε τῆς βασιλείας τὸ ἀπόρθητον τεῖχος·
Χαῖρε δι᾿ ἧς ἐγείρονται τρόπαια·
Χαῖρε δι᾿ ἧς ἐχθροὶ καταπίπτουσιν.

Καὶ τὸ ἄλλο ἐκεῖνο·

«Σῶσον Κύριε τὸν λαόν σου καὶ εὐλόγησον τὴν κληρονομίαν σου, νίκας τοῖς Βασιλεῦσι κατὰ βαρβάρων δωρούμενος καὶ τὸ Σὸν φυλάττων διὰ τοῦ Σταυροῦ σου πολίτευμα». Δὲν ἤξευρεν εἰμὴ τὸ δημῶδες ἐκεῖνο ᾆσμα, τὸ ὁποῖον προοιμιάζον διὰ τῆς ἀπελπιστικῆς κραυγῆς·

Πῆραν τὴν Πόλιν, πῆραν την! πῆραν τὴν Σαλονίκην!
Πῆραν καὶ τὴν Ἁγία Σοφία, τὸ μέγα Μοναστήρι!...

ἀπολήγει εἰς τὴν κατανυκτικὴν ἐκείνην παραμυθίαν·

Σώπα, Κυρία Δέσποινα, μὴν κλαίης, μὴν δακρύζεις,
Πάλε μὲ χρόνια, μὲ καιρούς, πάλε δικά σου εἶναι.

Τὸ ἱστορικὸν τοῦτο τοῦ λαοῦ ἐγχειρίδιον, ὅσῳ ἐπίτομον καὶ ἂν εἶνε, ἤρκεσεν ἵνα τὸν διδάξῃ, ὅτι ἧτο κληρονόμος τῶν ἀγώνων καὶ τῶν ἐλπίδων τοῦ μεσαιωνικοῦ Ἑλληνισμοῦ. Ὁπόσα δὲ ἄλλα θαυμαστὰ διδάγματα δὲν ἤθελον πορισθῇ αἱ λογιώτεροι ἡμῶν τάξεις ἐὰν ἀπεφάσιζον τελευταῖον νὰ μελετήσωσι τὴν ἐπιστημονικήν, τὴν ἀπηκριβωμένην τοῦ Ἑλληνισμοὺ ἐκείνου ἱστορίαν. Βραχεῖα ἐκ περιωπῆς ἀνασκοπῇ τῶν ποικίλων αὐτοῦ περιπετειῶν, θέλει, ἐλπίζω, πείσει τὸν ἀναγνώστην περὶ τούτου.

Αἱ κυριώταται χῶραι, αἱ καταληφθεῖσαι ὑπὸ τοῦ ἀρχαίου καὶ τοῦ μακεδονικοῦ Ἑλληνισμοῦ, ἡ χερσόνησος τοῦ Αἵμου, ἡ μικρὰ Ἀσία, καὶ αἱ ἐν τῷ μεταξὺ νῆσοι, ἐγένοντο ἀνάστατοι ὑπὸ τῆς 3ης μ.Χ. ἑκατονταετηρίδος ὑπὸ βαρβάρων παντοδαπῶν, ὅπως καὶ αἱ δυτικαὶ τῆς Εὐρώπης χῶραι. Παρ᾿ ἡμῖν μάλιστα αἱ ἐπιδρομαὶ καὶ ἐγκαταστάσεις τῶν ἐθνῶν τούτων διήρκεσαν πολὺ πλειότερον ἢ ἐν τῇ Ἑσπερίᾳ. Ὁποῖον ὑπῆρξε τὸ ἀποτέλεσμα τῆς λαίλαπος ταύτης ἐν τῇ Δύσει, καὶ ὁποῖον ἐν τῇ Ἀνατολῇ; Ἐν τῇ δυτικῇ Εὐρώπῃ προέκυψαν ἔθνη νέᾳ καὶ νέαι γλῶσσαι· ἡ Ἰταλική, ἡ Ἱσπανική, ἡ Γαλλική, ἡ Ἀγγλική. Ἐν ταῖς Ἀνατολικαῖς χώραις τἀνάπαλιν, πολλαχοῦ μὲν ὁ Ἑλληνισμὸς κατίσχυσεν ὁλοσχερῶς τῶν βαρβάρων, ἑνιαχοῦ δὲ ἵσταται ἔτι ἀκέραιος ἀπέναντι τῶν ἀπογόνων αὐτῶν. Ὁ θρίαμβος οὗτος τοῦ ἑλληνικοῦ ἔθνους ὀφείλεται κυρίως εἰς τοὺς ἀγῶνας τῆς ἐν Κωνσταντινουπόλει μοναρχίας· ἀγῶνας πολεμικοὺς ἅμα καὶ ἐξελληνιστικούς, ὧν οἱ τελευταῖοι μαρτυροῦσιν ἀριδήλως ὁπόσον κραταιὰ ὑπῆρχεν ἐν ταῖς καρδίαις τῶν βασιλέων ἐκείνων ἡ συνείδησις τοῦ Ἑλληνισμοῦ. Οὐ μόνον κατ᾿ ἰδίαν πολλοὶ τῶν ἐπιδραμόντων ἀλλοφύλων ἐξελληνίζοντο καὶ ἐκαυχῶντο μάλιστα ἐπὶ τῇ ἑλληνικῇ αὐτῶν εὐγενείᾳ, ἀλλὰ καὶ φυλαὶ ὁλόκληροι, οἷον οἱ Γότθοι τῆς μικρᾶς Ἀσίας, οἵτινες ἐν τῇ 9ῃ ἑκατονταετηρίδι ὠνομάζοντο Γοτθογραῖκοι. Οὐ μόνον οἱ ξένοι οὖτοι, ἀντὶ νὰ ἐπιβληθῶσιν εἰς τοὺς προτέρους τῆς χώρας κυρίους ὅπως ἐπεβλήθησαν ἐν τῇ Ἑσπερίᾳ, συνεχωνεύοντο ἀπ᾿ ἐναντίας ἐντὸς τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ἀλλὰ καὶ αὐταὶ αἱ χῶραι, ὧν ἔφθασαν ἅπαξ νὰ κυριαρχήσωσι καὶ εἰς ἂς ἔκτισαν πόλεις ξενοφώνους, ἀνακτηθεῖσαι ἔπειτα ἀνελάμβανον τὴν προτέραν ἑλληνικὴν ὄψιν. Ὁ Νικηφόρος Φωκᾶς, ἐκβαλῶν τοὺς Ἄραβας ἐκ Κρήτης, κατέλυσε τὸ ὑπ᾿ αὐτῶν πρὸ ἐτῶν 138 κατασκευασθὲν φρούριον Χαντάκ, καὶ ἤγειρε πλησίον αὐτοῦ φρούριον νέον, τὸ ὁποῖον ὠνόμασε Τέμενος. Ὁ Ἰωάννης Τσιμισκῆς, ἀνακτήσας τὴν κάτω Μοισίαν ἀπὸ τῶν Βουλγάρων, μετωνόμασεν Ἰωαννούπολιν τὴν πρωτεύουσαν αὐτῶν Πραισθλαύαν. Ὁ Βασίλειος ὁ Βουλγαροκτόνος, ὁ συμπληρώσας τὸ ἔργον τοῦ εὐκλεοῦς αὐτοῦ κηδεμόνος, γενόμενος κύριος τῆς περὶ τὴν Πελαγονίαν Πρέσπας, μετωνόμασεν αὐτὴν Βασιλίδα. Ἐπὶ τέλους δὲ οἱ ξένοι κατακτηταί, ἀπελπισθέντες νὰ κατισχύσωσι τοῦ Ἑλληνισμοῦ, ἠναγκάσθησαν νὰ κυβερνῶσι διὰ τῆς ἑλληνικῆς γλώσσης τὰς χώρας, ὧν ἐγένοντο ἐκ διαλειμμάτων κύριοι, καί, τὸ παραδοξότερον, αὐτοὶ ἑαυτοὺς νὰ μεταμόρφωσιν εἰς Ἕλληνας. Οὕτως ἐν τῇ 14ῃ ἑκατονταετηρίδι, ὅ ἐστιν ἐπὶ τῆς πλήρους ἤδη παρακμῆς τῆς μεσαιωνικῆς ἡμῶν βασιλείας, ὁ Σέρβος ἡγεμὼν Urosh, καταλαβὼν ἐπί τινα χρόνον καὶ αὐτὴν τὴν Ἤπειρον καὶ αὐτὴν τὴν Θεσσαλίαν, ἔγραφε τὰ χρυσόβουλα αὐτοῦ εἰς τὴν ἑλληνικὴν καὶ ἐβεβαίου, ὅτι ὀνομάζεται «Συμεών, ἐν Χριστῷ τῷ Θεῷ, πιστὸς βασιλεὺς καὶ Αὐτοκράτωρ Ῥωμαίων καὶ Σέρβων, ὁ Παλαιολόγος».

Τοιουτοτρόπως οἱ μὲν Ἄραβες ἐξέλιπον ἐκ Κρήτης, ἐκ Κύπρου καὶ ἐκ τῆς μικρὰς Ἀσίας, οἱ δὲ Σλαῦοι καὶ οἱ Βούλγαροι, ἄφαντοι γενόμενοι ἐκ τῶν χωρῶν, αἵτινες ἀπαρτίζουσιν τὸ σημερινὸν βασίλειον τῆς Ἑλλάδος, δὲν περιεσώθησαν εἰμὴ εἴς τινα τμήματα τῆς Μακεδονίας καὶ τῆς Θρᾴκης. Ἡμεῖς δὲ τί ἄρα γε μέγα ἑλληνιστικὸν ἔργον ἄχρι τοῦδε κατορθώσαμεν; Ἀφήσαμε εἰς τὴν τύχην τῶν τὰς νεωτέρας πρὸς δυσμὰς καὶ πρὸς βορρᾶν ἡμῶν ἀποικίας, ὧν πολλαὶ ἀπέβαλον ἤδη τὴν πάτριον θρησκείαν τε καὶ γλῶσσαν· ἀφήσαμεν ἐπὶ χρόνον μακρότατον τὸν ἐν Μακεδονίᾳ καὶ ἐν Θρᾴκῃ Ἑλληνισμὸν εἰς τὴν διάκρισιν τῶν Βουλγάρων, καὶ βλέπομεν ἐντὸς αὐτοῦ τοῦ βασιλείου τῆς Ἑλλάδος τοὺς Ἀλβανοὺς σῴζοντας τὸ γλωσσικὸν αὐτῶν ἰδίωμα. Βεβαίως ὁ λαὸς ἐξέβαλε δι᾿ ἀγώνων ἀειμνήστων ἐκ Πελοποννήσου καὶ ἐκ Στερεᾶς τοὺς τελευταίους αὐτῶν κατακτητάς· ἀλλ᾿ ὁ λαὸς οὗτος ἔχει, ὡς εἴδομεν, τὴν συνείδησιν, ὅτι, ἵνα ὑπάρξωσι νέοι ἑλληνικοὶ ἀγῶνες, ἔπρεπε νὰ ὑπάρξῃ νέον ἑλληνικὸν ἔθνος, τὸ δὲ καθ᾿ ἡμᾶς ἑλληνικὸν ἔθνος δὲν περιεσώθη, εἰμὴ διὰ τῶν ἀγώνων τοῦ μεσαιωνικοῦ Ἑλληνισμοῦ.

Τὶ δὲ νὰ εἴπωμεν περὶ τῆς ἐπάρσεως μεθ᾿ ἧς καταδικάζομεν τοὺς μεσαιωνικοὺς ἡμῶν χρόνους ἐπὶ πνευματικῇ στειρώσει; Ἐὰν ὁ Ὅμηρος, ὁ Πίνδαρος, ὁ Αἰσχύλος, ὁ Φειδίας, ὁ Θουκιδίδης ἠγείροντο ἐκ νεκρών, ἠθέλομεν ἐννοήσει αὐτοὺς θλιβομένους, διότι οἱ ἀπόγονοι ἐκεῖνοι δὲν ἐκληρονόμησαν τὴν λαμπρότητα τοῦ πνεύματος τῶν πατέρων αὐτῶν. Ἀλλ᾿ ἀγνοῶ ἐν τίνι δικαιώματι οἰκτείρομεν τοὺς Βυζαντινούς, ἡμεῖς, οἵτινες δὲν ἀνεδείξαμεν ἀκόμη, καθ᾿ ὅσον ἠξεύρω, πολλοὺς ἄνδρας ἐναμίλους τοῦ Μακεδόνος τὴν καταγωγὴν Τριβωνιανοῦ, τὸν ὁποῖον ὁ Γίββων δὲν ἐδίστασε νὰ παραλληλίση πρὸς τὸν μέγαν Βάκωνα· ἐναμίλλους τοῦ Καισαρέως Προκοπίου, περί οὐ ὁ αὐτὸς γνώστης τῶν ἀρετῶν τῆς ἱστορικῆς ἐπιστήμης, ἀποφαίνεται ὅτι ἐκέκτητο ἐξαίρετον τῶν πολιτικῶν πραγμάτων ἐμπειρίαν, καὶ ἀφηγεῖτο αὐτὰ διὰ λόγου πολλάκις κομψοῦ ἅμα καὶ ἐντόνου· ἐναμίλλους τοῦ Τραλλιανοῦ Ἀνθεμίου καὶ τοῦ Μιλησίου Ἰσιδώρου, οἵτινες ἔκτισαν τὸν ναὸν τῆς τοῦ Θεοῦ Σοφίας, τὸν μέχρι τοῦ νῦν λογιζόμενον, διά τε τὴν ἰδεώδη αὐτοῦ προσωνυμίαν καὶ τὴν θαυμαστὴν ἐξεργασίαν ὡς τὸ κάλλιστον τῶν εὐκτηρίων ὅσα ἤγειρέ ποτε ὁ Χριστιανισμός· ἐναμίλους τοῦ Κωνσταντινουπολίτου Φωτίου, περὶ τοῦ ὁποίου ὁ πολὺς Hergenröther χθὲς ἀκόμη ἔλεγεν, ὅτι τὸ κλέος αὐτοῦ ὡς ἐπιστήμονος, ὡς συγγραφέως, ὡς φιλολόγου, ὡς φιλοσόφου καὶ ὡς θεολόγου, ἀνωμολογήθη ὑπὸ τοῦ κόσμου μιᾷ φωνῇ ἀνέκαθεν καὶ μέχρι τῆς σήμερον. Καὶ ἵνα κατέλθωμεν εἰς δευτερεύοντάς τινας ἀντιπροσώπους τῆς διανοητικῆς ἐνεργείας τῶν μεσαιωνικὼν ἡμῶν χρόνων, ἐρωτῶ ἐὰν ἡ νεωτέρα ἡμῶν φιλολογία παρήγαγε πολλὰ ἔργα, τὰ δυνάμενα νὰ συγκριθῶσι πρὸς τὸν Διάλογον, τὸν ἐπιγραφόμενον· «ὁ Φιλόπατρις ἢ Διδασκόμενος», ὅστις, ἐνῶ ἐγράφη ἐν Κωνσταντινουπόλει, ἄγνωστον ὑπὸ τίνος, κατὰ τὴν 10ην ἑκατονταετηρίδα, ἀπεδίδετο ἐπὶ αἰῶνας πολλοὺς καὶ μέχρις ἐσχάτων εἰς τὸν εὐφυέστατον καὶ χαριέστατων τῶν Ἑλλήνων, τὸν Λουκιανόν· πολλὰ ἔργα, οἷον τὸ ποιημάτιον τοῦ ἐπισκόπου Μυτιλήνης Χριστοφόρου πρὸς τὸν μοναχὸν Ἀνδρέαν περὶ τῆς ἐμπορίας τῶν ἁγίων λειψάνων, τὸ ὁποῖον διὰ τὴν εὐτραπελίαν καὶ τὴν τόλμην, μεθ᾿ ἧς, ἀντεπεξῆλθεν ἐν τῇ 9ῃ ἑκατονταετηρίδι κατὰ τῆς καταχρήσεως ἐκείνης, ἐνθυμίζει τῇ ἀληθείᾳ ἐν πολλοῖς τὴν φιλόκαλον δεινότητα τοῦ Βολταίρου· ἢ ἔργον οἷον «ἡ Εὐσταθίου τοῦ Θεσσαλονίκης συγγραφὴ τῆς κατ᾿ αὐτὴν ἁλώσεως», ἐν τῷ ὁποίῳ ἐπιφαίνεται τραγικὸς τὶς καὶ ὄντως Σαιξπήριος συνδυασμὸς θλίψεως μὲν βαρυτάτης ἕνεκα τῶν συμφορῶν, ἂς ἱστορεῖ, χαριτωμένης δὲ πικρίας καὶ εἰρωνείας δι᾿ ἧς μαστίζει τοὺς αἰτίους τῶν συμφορῶν τούτων.

Εἶνε ἀληθές, ὅτι πολλαὶ ἐγένοντο τότε θρησκευτικαὶ συζητήσεις, ἀλλ᾿ οἱ μεμψιμοιροῦντες ἐπὶ τούτῳ δὲν παρηκολούθησαν τὴν βαθμιαίαν ἐξέλιξιν τῶν ποικίλων ἐντολῶν, ἂς ἐκλήθη νὰ ἐκπληρώσῃ ὁ Ἑλληνισμὸς ἐν τῷ μακραίωνι αὐτοῦ ἱστορικῷ βίῳ. Ὁ ἀρχαῖος Ἑλληνισμὸς ἵδρυσε τοὺς ἀϊδίους τοῦ καλοῦ νόμους καὶ προσήγγισεν εἰς τὴν ἀντίληψιν τῆς ἀνεξερευνήτου Σοφίας, τῆς διεπούσης τὸν ἄναρχον καὶ ἀτελεύτητον κόσμον· δὲν ἐκύρωσεν ὅμως τὴν ὑπερτάτην ταύτην τῶν ἀληθειῶν, ἀλλὰ κατεδίκασεν ἀπεναντίας εἰς θάνατον τὸν Σωκράτην, τὸν πρῶτον μέγαν αὐτῆς ἀπόστολον. Ὁ μακεδονικὸς Ἑλληνισμὸς διέδωκεν εἰς τὰς εὐρείας τῆς Ἀνατολῆς χώρας τοὺς ἐν Ἑλλάδι παραχθέντας ἐκείνους θησαυροὺς τοῦ ἀνθρωπίνου πνεύματος, καὶ ἐπέβαλε πρὸς τοῖς ἄλλοις χεῖρα ἐπὶ τῆς πόλεως, ἐν ᾗ ἐκηρύχθη μετ᾿ οὐ πολὺ τὸ θεόπνευστον τοῦ νέου δόγματος Εὐαγγέλιον. Ὁ δὲ μεσαιωνικὸς Ἑλληνισμὸς ἐπετράπη τελευταῖον τὴν εἰς θετικὸν θρήσκευμα ὀργάνωσιν τοῦ δόγματος τούτου, καὶ τὴν ὑπὲρ αὐτοῦ ἄμυναν κατὰ δυσαριθμήτων ἀντιδράσεων.

Οὐδὲν λοιπὸν ἄπορον, ὅτι πολλαὶ ἐγένοντο τότε θρησκευτικαὶ συζητήσεις. Ἐὰν ὁ καθορισμὸς τοῦ συμβόλου τῆς πίστεως δὲν ἐξησφαλίζετο ἀπὸ τῶν εἰσηγήσεων τῆς τῶν Ἀρειανῶν αἱρέσεως, ἥτις Σωτῆρος φύσιν, ὁ Χριστιανισμός, ἀποβαίνων ἁπλοῦν νέον φιλοσοφικὸν δόγμα, ἤθελε τάχιστα ἀνατραπῇ. Ἐντεῦθεν δὲ οὐ μόνον ὁ μεσαιωνικὸς Ἑλληνισμὸς ἤθελε στερηθῇ τὸ κυριώτερον τῆς ὑπάρξεως αὐτοῦ ἔρεισμα, ἀλλὰ καὶ σύμπας ὁ πολιτισμὸς ἔμελλε ν᾿ ἀποβάλῃ τὸ ἰσχυρότατον ἐλατήριον τῆς δαιμονίου ἀναπτύξεως, ἣν ἔλαβεν ἐπὶ 1500 ἔτη, χάρις εἰς τὰς πρῶτας οἰκουμενικὰς συνόδους, ἂς συνεκάλεσεν ὁ Κωνσταντῖνος ὁ μέγας καὶ ὁ Θεοδόσιος ὁ μέγας. Ἠξεύρω, ὅτι πολλοὶ σοφώτατοι ἄνδρες δὲν παραδέχονται τὴν εὐεργετικὴν τοῦ Χριστιανισμοῦ ἐπίδρασιν εἰς τὴν διάπλασιν τῆς νέας κοινωνίας, καὶ ἀποδιδοῦσι πάντα τὰ θαυμάσια αὐτῆς εἰς μόνην τὴν ἀνθρωπίνην μεγαλοφυίαν, τὴν ἀνθρωπίνην ἐπιστήμην, τὴν ἀνθρωπίνην τέχνην. Ἀλλ᾿ ἕτερα δοξάζουσι περὶ τούτου οἱ πολλοί, οἵτινες, καθ᾿ ἃ γνωρίζομεν ἤδη, κρίνουσι τὰ μεγάλα τοῦ κόσμου τούτου πράγματα ἀσφαλέστερον συνήθως τῶν σοφῶν. Ἴδετε τῳόντι τι συμβαίνει πρὸ τῶν ὀφθαλμῶν ἡμῶν ἐν Ῥώμῃ ὅπου ἅπασα ἡ Χριστιανωσύνη χαιρετίζει εὐλαβῶς ἐγγύθεν ἢ πόρρωθεν τὸν ἄκρον τῆς δυτικῆς ἐκκλησίας ἀρχιερέα, οὗ μόνον οἱ κατὰ πάντα ὁμόδοξοι αὐτῷ καθολικοί, ἀλλὰ καὶ αὐτοὶ οἱ διαμαρτυρόμενοι καὶ αὐτοὶ οἱ ὀρθόδοξοι,οἱ περὶ πολλὰ πρὸς αὐτὸν διαφωνοῦντες. Τὶ ἄρα σημαίνει τὸ γεγονὸς τοῦτο, εἰμὶ ὅτι, ὀσονδήποτε ποικίλοι καὶ ἂν εἶνε, κατὰ τὰ διάφορα ἔθνη, οἱ ἐξωτερικοὶ θεσμοὶ καὶ τύποι, δι᾿ ὧν ἐκυρώθη τὸ κήρυγμα τοῦ εὐαγγελίου, σύμπαν τὸ χριστιανικὸν πλήρωμα κύπτει τὴν κεφαλὴν ἐνώπιον τοῦ αἰωνοβίου ἐκείνου κηρύγματος. Μέγα λοιπὸν ἔργον ἐπετέλεσεν ὁ μεσαιωνικὸς Ἑλληνισμός, ἀγωνισθεὶς ἐκ παντὸς τρόπου νὰ καταστήσῃ ἀσάλευτον τὸν ἀκρογωνιαῖον λίθον, ἐφ᾿ οὗ ἐγείρεται ἅπαν τῆς χριστιανικῆς πίστεως τὸ οἰκοδόμημα.

Ἀλλ᾿ ἔλθωμεν εἰς ἕτερον κεφάλαιον θρησκευτικῶν συζητήσεων, εἰς τὰς εἰκόνας. Οἱ ἀπαιτοῦντες τὴν καθαίρεσιν αὐτῶν ἔλεγον· «ἡ παροῦσα γενεὰ ἐθεοποίησεν τὰς εἰκόνας», οἱ δὲ ἐπιμένοντες εἰς τὴν διατήρησιν αὐτῶν ἀντέλεγον· «ὀφείλεις διδάξαι τὸν ἀγράμματον λαόν». Τὸ ζήτημα, ὡς βλέπετε, ἔθιγεν εἰς τὰ καίρια τὴν γνησιότητα τῆς χριστιανικῆς πίστεως, διότι ἡ θεοποίησις τῶν εἰκόνων οὐδὲν ἄλλο ἧτο ἢ ἡ ἐπάνοδος εἰς τὴν εἰδωλολατρείαν. Καί οὐ μόνον τὸ ζήτημα ἧτο σπουδαιότατον, ἀλλὰ καὶ τὸ κακὸν τοῦ ὁποίου ἐπεδιώκετο ἡ θεραπεία ἧτο σφοδρὰ δυσίατον. Εἰς μάτην ὁ Ἰωάννης ὁ Δαμασκηνὸς ἔγραφεν ὀρθότατα καὶ χαρίεντα· «Ὑπόμνημα γάρ ἐστιν ἡ εἰκών· καὶ ὅπερ τῇ ἀκοῇ ὁ λόγος, τοῦτο τῇ ὁράσει ἡ εἰκών.» Εἰς μάτην ὁ ὅρος τῆς Ζ´ Οἰκουμενικῆς Συνόδου ἀπηγόρευσε πᾶσαν πρὸς τὰς εἰκόνας λατρείαν, ἥτις πρέπει μόνη τῇ θείᾳ φύσει· διέταξε δὲ τὴν ἀνάρτησιν αὐτῶν ἁπλῶς ἵνα «οἱ θεώμενοι ταύτας διανίστανται πρὸς τὴν τῶν πρωτοτύπων μνήμην.» Εἰς μάτην λέγω· διότι μέχρι τῆς σήμερον οὐκ ὀλίγοι παρ᾿ ἡμῖν τε καὶ παρὰ τοῖς καθολικοῖς ἐξακολουθοῦσιν ἀποδιδόντες εἰς τὰ ὑπομνήματα ἐκεῖνα τῶν πρωταθλητῶν τῆς πίστεως δύναμιν θαυματουργὸν καὶ ὄντως θείαν· οἱ δὲ Διαμαρτυρόμενοι, ἀπελπισθέντες νὰ ἐπανορθώσωσι τὴν πλάνην ταύτην, ὅλως ἀφήρεσαν τὰς εἰκόνας ἀπὸ τῶν ἐκκλησιῶν αὐτῶν. Καὶ τὸ αὐτό, διὰ τοὺς αὐτοὺς λόγους ἔπραξεν ἡ ἡμετέρα τῆς 8ης καὶ 9ης ἑκατονταετηρίδος μεταρρύθμισις, ὡς πρὸς τὴν ὁποίαν τὸ πρᾶγμα εἶνε πολὺ μᾶλλον καταληπτὸν ἢ ὡς πρὸς τὴν Δυτικήν, διότι καθ᾿ οὖς χρόνους ἡ τελευταία προέκυψεν εἰς μέσον, ὁ ἀγράμματος λαὸς ἠδύνατο, διὰ τὴν εὕρεσιν τῆς τυπογραφικῆς τέχνης, νὰ διδαχθῇ εὐκολώτερον ἢ κατὰ τοὺς προτέρους.

Ὁπωσδήποτε ἡ ἡμετέρα θρησκευτικὴ καὶ κοινωνικὴ μεταρρύθμισις ἀνεδείχθη κατὰ τὰ λοιπὰ συνετωτέρα τῆς Δυτικῆς. Ἐσεβάσθη μέχρι κεραίας τὰ θεμελιώδη τοῦ Χριστιανισμοῦ δόγματα· δὲν κατήργησεν ὁλοτελῶς τὸν μοναχικὸν βίον, ἀλλὰ περιέστειλεν αὐτὸν πολύ· δὲν ἐδήμευσε τὰ μοναστηριακὰ καὶ τὰ ἐκκλησιαστικὰ κτήματα, ἀλλὰ καθυπέβαλεν αὐτὰ εἰς τὴν κοινὴν φορολογίαν. Πλὴν δὲ τούτων προέβη εἰς πλείστας ἄλλας κοινωνικὰς ἀναμορφώσεις, ὧν οὐκ ὀλίγαι δὲν ἴσχυσαν εἰμὴ μετὰ πολλὰς ἑκατονταετηρίδας ἐν τῷ λοιπῷ εὐρωπαϊκῷ κόσμῳ, τινὲς δὲ μόλις ἐν τῇ παρούσῃ ἐν αὐτῷ καθιερώθησαν. Τοιαῦται ἦσαν ἡ ἀπὸ τοῦ κλήρου ἀφαίρεσις τῆς δημοσίας παιδεύσεως, ἡ κατάργησις τῆς δουλοπαροικίας, ἡ ἀπαγόρευσις τῆς παλλακίας καὶ ἡ κατάργησις τῶν δικαιωμάτων τὰ ὁποῖα οἱ προηγούμενοι νόμοι ἐπέτρεπον εἰς τὰ ἐξ αὐτῆς τέκνα· ὁ περιορισμὸς τῆς τοῦ γάμου διαλύσεως εἰς τέσσαρας μόνον σπουδαιοτάτας αἰτίας· ἡ πλήρης ἐξίσωσις τῶν δικαιωμάτων τῆς μητρὸς καὶ τοῦ πατρός· ἡ ἄρσις παντὸς κωλύματος εἰς τὸν μεταξὺ ὀρθοδόξου καὶ ἑτεροδόξου γάμον, ἵνα μὴ ἀναφέρω ἐνταῦθα εἰμὴ τὰ κυριώτατα.

Ἀλλὰ ἡ τύχη τῆς μεγάλης ταύτης μεταρρυθμίσεως ἀπέβη παρ᾿ ἡμῖν τραγική. Δὲν ἐννοῶ τοῦτο λέγων, ὅτι μετὰ μακρὸν ἀγῶνα κατεβλήθη ὑπὸ τῶν ἀντιδοξούντων. Ἡ πάλη μεταξὺ ἐκείνων, οἵτινες ἐπέμενον εἰς τὴν διαιώνισιν τῶν ἀτοπημάτων ὅσα εἶχον περεισφρήσει ἐν τῇ ἐκκλησίᾳ καὶ ἐν τῇ κοινωνίᾳ καὶ ἐκείνων οἵτινες ἐπεζήτουν νὰ ἄρωσιν ἐκ μέσου τὰ ἀτοπήματα ταῦτα, ὑπῆρξε καὶ βραδύτερον ἐν τῇ Ἑσπερία πεισματωδεστάτη. Ἐκεῖ ὅμως διεξήχθη μεταξὺ διαφόρων ἐθνῶν καὶ ἐπικρατειῶν, ὥστε ἐπὶ τέλους οὐδέτερον τῶν στρατοπέδων κατίσχυσεν ὁριστικῶς τοῦ ἑτέρου, ἀλλ᾿ ἐχωρίσθησαν ἀπ᾿ ἀλλήλων, καὶ ἡ μὲν διαμαρτύρησις ἐπεκράτησεν εἰς τὰς βορειοδυτικὰς χώρας, ὁ δὲ καθολικισμὸς εἰς τὰς νοτιοδυτικάς. Παρ᾿ ἡμῖν δὲν ἧτο νὰ συμβῂ τοιοῦτό τι, διότι ὁ ἀγὼν ἐτελεῖτο ἐντὸς μιᾶς καὶ τῆς αὐτῆς ἐπικρατείας καὶ ἐντὸς ἑνὸς καὶ τοῦ αὐτοῦ ἔθνους· ὥστε ὅτε ἐπὶ τέλους ὑπερίσχυσαν οἱ ὀπαδοὶ τοῦ παλαιοῦ καθεστῶτος δὲν ἠρκέσθησαν οὖτοι νὰ θριαμβεύσωσιν, ἀλλ᾿ ἐπεχείρησαν νὰ ἐξαλείψωσι καὶ ἀπὸ τῆς μνήμης αὐτῆς τῶν ἀνθρώπων τὸ ἔργον τῶν ἀντιπάλων· δὲν ἠρκέσθησαν νὰ παραστήσωσι τοὺς μεγαλοφυεστέρους τῶν νομοθετῶν ὡς τοὺς ἀθλιωτέρους τῶν κακούργων· δὲν ἠρκέσθησαν νὰ ἀκυρώσωσι καὶ νὰ ἀναθεματήσωσι τὰ θεσμοθετήματα αὐτῶν, ἀλλὰ προέβησαν καὶ εἰς τὴν ἐντελῆ ἐξαφάνισιν τοῦ κειμένου τῶν τε θεσμοθετημάτων τούτων καὶ τῶν συγχρόνων ἱστορικῶν ὅσοι προσηκόντως εἶχον ἐκτιμήσει αὐτά. Ἐκ τούτου δὲ συνέβη, ὅτι ἐπὶ τοσούτοις αἰῶνας παντελῶς ἠγνοήθη ἡ μεταρρύθμισις αὕτη μέχρις οὗ ἐπ᾿ ἐσχάτων ἀνευρέθησαν, ἐκ τύχῃς περισωθέντα ἀντίγραφά τινα τοῦ ἀστικοῦ αὐτῆς Νόμου, τῆς λεγομένης Ἐκλογῆς, διὰ τοῦ συνδυασμοῦ τῆς ὁποίας μετ᾿ ἄλλων πολλῶν εἰδήσεων, ἂς δὲν ἠδυνήθησαν νὰ ἀποσιωπήσωσι καὶ αὐτοὶ οἱ πολέμιοι τῶν γενομένων καινοτομιῶν, ἤρχισεν ἀποδιδομένη δικαιοσύνη εἰς τὴν μεγάλην ἐκείνην περίοδον τῆς Ἱστορίας τῆς ἀνθρωπότητος.

Ἀλλ᾿ ἡ μεταρρύθμισις αὕτη καίτοι ἀπέτυχε παρ᾿ ἡμῖν δὲν ἀπέβη ἄγονος ὡς πρὸς τὸν εὐρωπαϊκὸν κόσμον· τὰ σπέρματα αὐτῆς, μεταφυτευθέντα βαθμηδὸν καὶ κατ᾿ ὀλίγον παρὰ τοῖς Ἀλβιγανοῖς τῆς μεσημβρινῆς Γαλλίας καὶ τοῖς Οὐσσίταις τῆς Βοημίας, ἀπετέλεσαν τὰς πρώτας ἀφορμὰς τοῦ πολυθρυλήτου τῆς βορειοδυτικῆς Εὐρώπης κινήματος, τῆς λεγομένης Réformation, εἰς ὁ δικαίως ἀποδίδεται ἡ ἐξαίρετος ἐπίδοσις τοῦ νεωτέρου πολιτισμοῦ. Δὶς λοιπὸν ὁ μεσαιωνικὸς Ἑλληνισμὸς ἐπέδρασεν εὐεργετικώτατα ἐπὶ τῆς τύχης τοῦ κόσμου· πρῶτον διὰ τῆς ὀργανώσεως καὶ διαδόσεως τοῦ Χριστιανισμοῦ, καὶ δεύτερον διὰ τῆς ἀποπείρας τοῦ νὰ θεραπεύσῃ τὰς καταχρήσεις εἰς ἂς ἐξώκειλαν πολλοὶ τῶν χριστιανικῶν θεσμῶν· ἵνα μὴ ἀναφέρωμεν καὶ τὰ περὶ τὰ ἔσχατα τοῦ βίου κληροδοτηθέντα ὑπ᾿ αὐτοῦ εἰς τὴν Εὐρώπην, διὰ τῆς Ἰταλίας, ἀριστουργήματα τοῦ ἀρχαίου Ἑλληνισμοῦ. Εἰς τὰ κληροδοτήματα ταῦτα τὰ ὑπὸ τοῦ μεσαιωνικοῦ Ἑλληνισμοὺ εὐλαβῶς περισωθέντα, ὀφείλεται ἑτέρα τις φάσις τοῦ νέου πολιτισμοῦ, ἡ καλουμένη Renaissance, ἤτοι ἡ ἀναγέννησις τῶν γραμμάτων, τῶν τεχνῶν καὶ τῶν ἐπιστημῶν.

Ἀλλ᾿ ὁ μεσαιωνικὸς Ἑλληνισμὸς δὲν εὐηργέτησε τὸν κόσμον διὰ τοῦ πνεύματος μόνον καὶ τοῦ λόγου. Ἀφοῦ ἔσωσε τὸ νέον δόγμα ἀπὸ τῶν αἱρέσεων, ἐδέησε νὰ σώσῃ αὐτὸ ἀπὸ τοῦ Μαζδεϊσμοῦ καὶ τοῦ Μωαμεθανισμοῦ, ἀπὸ τῶν Περσῶν καὶ τῶν Ἀράβων. Καὶ πλειστάκις λαμπρῶς κατετρόπωσε τοὺς φοβεροὺς τούτους πολεμίους. Ἡ δὲ Εὐρώπη, ἡ σύγχρονος Εὐρώπη ἥτις ἐκαρποῦτο τοὺς ἀγῶνας τούτους ἀπερισπάστως, ὡς ἐπὶ τὸ πλεῖστον, δὲν ἔπαυσεν ἀπὸ τῆς 7ης μέχρι τῆς 12ης ἑκατονταετηρίδος παρέχουσα εἰς τοὺς βασιλεῖς ἡμῶν δείγματα εὐγνωμοσύνης, εὐλαβείας, ἐστὶν ὅτε δὲ καὶ ἐσχάτης ταπεινώσεως. Πρέσβεις τοῦ βασιλέως τῆς Γαλλίας Δαγοβέρτου προσῆλθον στην Κωνσταντινούπολιν ἵνα συγχαρῶσι τῷ Ἡρακλείῳ ἐπὶ τοῖς κατὰ τοῦ Χοσρόου κατορθώμασιν αὐτοῦ. Εἰς τὸν νικητὴν τοῦ Μωαυϊᾶ Κωνσταντῖνον τὸν Πωγωνᾶτον ἔπεμψαν οἱ βασιλεῖς καὶ οἱ ἄλλοι δυνάσται τῆς Δύσεως, πρέσβεις, δῶρα καὶ εὐλαβῆ συγχαρητήρια· μετὰ δὲ τὴν πανωλεθρίαν ἣν ἔπαθον οἱ Ἄραβες εἰς Κωνσταντινούπολιν, ἐν τῇ 8ῃ ἑκατονταετηρίδι, ὁ πάπας Γρηγόριος Β´, εὐγνωμονῶν πρὸς τὸν σωτῆρα τοῦ Χριστιανισμοῦ Λέοντα τὸν Γ´, ἔπεμψε τὰς εἰκόνας τοῦ βασιλέως τούτου πρὸς ἅπαντας τοὺς ἡγεμόνας τῆς Δύσεως. Οἱ ἡγεμόνες τῆς πρώτης σταυροφορίας, παραστάντες ἐνώπιον τοῦ Ἀλεξίου Κομνηνοῦ, ἐπὶ τοῦ θρόνου καθημένου, ἔκλινον γόνυ καὶ προσεκύνησαν αὐτόν. Ὁ Μανουὴλ Κομνηνός, ἀφοῦ κατετρόπωσε καὶ Τούρκους καὶ Φράγκους ἐν τῇ Ἀνατολῇ, εἶδε τὸν δοῦκα τῆς Ἀντιοχείας, Renaud de Chatillon προσελθόντα εἰς Μάμιστραν ἡμίγυμνον καὶ φέροντα καλῴδιον περὶ τὸν τράχηλον ἵνα ζητήσῃ συγγνώμην καὶ ὀμόσῃ πίστιν εἰς αὐτόν. Κατόπιν δὲ κατελθὼν ὁ Μανουὴλ εἰς Συρίαν, εἰσήλασε τροπαιοῦχος εἰς Ἀντιοχείαν, καὶ εἰς τὴν τελετὴν ταύτην ὁ μὲν Renaud, πεζὸς προπορευόμενος ἐκράτει τὸν ἀναβολέα αὐτοῦ, ὁ δὲ βασιλεὺς τῶν Ἱεροσολύμων παρείπετο ἔφιππος μέν, μηδὲν ὅμως φέρων βασιλικὸν παράσημον. Τοιοῦτο ἧτο τὸ ἀξίωμα τῶν βασιλέων ἐκείνων περὶ ὧν ἐνασμενίζουσι νὰ εἰρωνεύονταί τινες τῶν ἡμετέρων, ἐνῶ καὶ αὐτὸς ὁ Λουϊτπράνδος, ὁ ἐν τῇ 10ῃ ἑκατονταετηρίδι τοσαύταις ἐπισωρεύσας κατ᾿ αὐτοῦ ὕβρεις καὶ αὐτὸς ὁ Δάνδολος ὁ βραδύτερον πρόδρομος γενόμενος τοῦ Μωάμεθ τοῦ Β´, ἠναγκάζοντο ἐν τούτοις νὰ καλῶσιν αὐτοὺς κοσμοκράτορας.

Αὐτὸς εἶνε ἐν συνόλῳ θεωρούμενος ὁ γνήσιος μεσαιωνικὸς Ἑλληνισμός. Τὸ Ἑλληνικὸν ἔθνος, ἐν τῇ περιόδῳ ταύτῃ τοῦ βίου αὐτοῦ ἀνεδείχθη μέγα οὐδὲν ἧττον ἢ κατὰ τὰς δύο προηγηθείσας, εἰ καὶ κατ᾿ ἴδιόν τινα τρόπον· καὶ τοιοῦτο γενόμενον, δὲν εἶνε δυνατὸν εἰμὴ νὰ ἐμπνεύσῃ εἰς τὰς παρούσας γενεὰς τὴν συνείδησιν τῶν καθηκόντων τὰ ὁποῖα ἐπιβάλλουσιν ἡμῖν τὰ τρισένδοξα ἐκεῖνα ἱστορικὰ πτυχία.

http://users.uoa.gr/~nektar/history/3contemporary/apopeira_ethnikhs_aytoktonias.htm