Ελληνική γλώσσα στο χρόνο

Ελληνική γλώσσα στο χρόνο· σύντομη περιήγηση

»»»  Κωνσταντίνα Πανάγου Η μελέτη της ιστορίας της ελληνικής γλώσσας ενδιαφέρει γενικότερα ως το μοναδικό παράδειγμα ζωντανής σήμερα γλώσσας με αδιάσπαστη προφορική και γραπτή παράδοση χιλιετιών. Μέσα δηλαδή από την ελληνική μπορεί κανείς να μελετήσει γλωσσολογικά πως εξελίσσεται ιστορικά η γλώσσα του ανθρώπου στον καίριο χώρο της Ευρώπης και σε σχέση με έναν λαό που καλλιέργησε τη γλώσσα όσο λίγοι. Η πρώτη περίοδος είναι η αρχαιοελληνική. Χαρακτηριστικό της είναι οι διάλεκτοι:  Η Ιωνική Την Ιωνική τη μιλούσαν στον Ωρωπό, την Εύβοια, τις Κυκλάδες, στην Ιωνική Δωδεκάπολη της μικρασιατικής ακτής και των απέναντι νήσων (Χίος, Σάμος, κ.α.) καθώς βέβαια και στις πολυπληθείς αποικίες αυτών των πόλεων.Οι Ιωνες ήταν φυλή ανήσυχη, ευκίνητη και καινοτόμος. Κατά συνέπεια και η διάλεκτος ήταν λιγότερο συντηρητική. Η Αττική Η Αττική, που έμελλε να εξελιχθεί σε πανελλήνιο γλωσσικό όργανο, ήταν η διάλεκτος μιας μόνο πόλης, της Αθήνας. Η διάλεκτος συνδέεται στενότατα με την Ιωνική. Η Αθήνα, που στο τέλος του 6ου αιώνα π.Χ. απέκτησε δημοκρατικό πολίτευμα, μετά τους περσικούς πολέμους έφθασε σε μεγάλη ακμή. Απέκτησε δύναμη με τη δημιουργία της πρώτης αθηναϊκής συμμαχίας, στην οποία συμμετείχαν οι περισσότερες παραθαλάσσιες και νησιώτικες πόλεις, που ήταν κυρίως Ιωνόφωνες. Η Αττική γίνεται γλώσσα περιωπής με πανελλήνια ακτινοβολία. Είναι η περίοδος κατά την οποία εμφανίζονταν σημαντικές αλλαγές στην Αττική διάλεκτο, που διακρίνεται έτσι σε αρχαιότερη (ως το τέλος του Πελοποννησιακού Πολέμου) και σε νεότερη (ως το τέλος του 4ου αι. π.Χ). Τον 3ο αιώνα η διάλεκτος υποχωρεί στην Κοινή Ελληνιστική.  Η Δωρική Η Δωρική μιλιόταν στο μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου, στη Μεγαρίδα, στα νησιά του Νότιου Αιγαίου, στη μικρασιατική ακτή της Καρίας (Αλικαρνασσός, Κνίδος) και στις δωρικές αποικίες της Σικελίας και της Νότιας Ιταλίας. Το πιο χαρακτηριστικό γνώρισμα είναι η κατάληξη του 1ου πληθυντικού σε -μες αντί -μεν: νικώμες. Ενα από τα αρχαιότερα χαρακτηριστικά της Δωρικής είναι η διατήρηση του τ προ του ι: πέρυτι, είκοτι, δίδωτι. Η Δωρική διάλεκτος διατήρησε πάμπολλους αρχαϊσμούς στα λεξιλόγιό της και ήταν μια διάλεκτος βαριά, μονότονη, σταθερή και αριστοκρατική. Οι διάλεκτοι που ομιλούνταν στην Ηπειρο, Ακαρνανία, Αιτωλία, Λοκρίδα και Φωκίδα ονομάζονται με τον συλλογικό όρο Βορειοδυτική (ΒΔ). Η Αιολική  Την Αιολική διάλεκτο μιλούσαν στη Θεσσαλία, στη Βοιωτία, στη Λέσβο και στη μικρασιατική ακτή.  Η Μακεδονική Γλωσσολόγοι και ιστορικοί απέδειξαν με αδιάσειστα επιχειρήματα, ότι η Μακεδονική ήταν ελληνική και μάλιστα συγγενής με τη Βορειοδυτική. Οι Μακεδόνες, ένας κλάδος της δωρικής φυλής κατά τον Ηρόδοτο, καθυπέταξαν θρακικά και ιλλυρικά φύλα και ήταν φυσικό να δεχθούν κάποιες επιδράσεις στη διάλεκτό τους από τις γλώσσες των κατακτημένων λαών. Η Κυπριακή Οι εντυπωσιακές ομοιότητες Κυπριακής και Αρκαδικής διαλέκτου (κας = και -Το "και" είναι δωρικός τύπος που υιοθέτησαν και οι άλλες διάλεκτοι-), μαρτυρούν ότι οι Αχαιοί είχαν αποικήσει και την Κύπρο. Με την κατάρρευση του Μυκηναϊκού κόσμου η επικοινωνία διακόπηκε, και η Κυπριακή διαφοροποιήθηκε από την Αρκαδική. Οι δύο διάλεκτοι, που συγκροτούν την Αρκαδοκυπριακή (ή νότια Αχαϊκή) μας είναι γνωστές μόνο από επιγραφές και από "γλώσσες" (λ.χ. κόρζα = καρδία, στην Κυπριακή).    Η δεύτερη περίοδος είναι η Ελληνιστική Κοινή. Για την προέλευση της Κοινής οι γραμματικοί διαφωνούσαν. Κάποιοι πίστευαν ότι πράγματι προέρχονταν από τον συγκερασμό των τεσσάρων βασικών διαλέκτων, άλλοι ότι αυτή ήταν η μητέρα των τεσσάρων, άλλοι ότι επρόκειτο για πέμπτη διάλεκτο ή ότι ήταν μετεξέλιξη της Αττικής. Σήμερα, πάντως, με τον όρο κοινή εννοούμε τα διάφορα επίπεδα της γλώσσας με τις συνεπακόλουθες υφολογικές αποκλίσεις που ο ελληνικός κόσμος χρησιμοποιούσε στον προφορικό και γραπτό λόγο από την ελληνιστική ως την βυζαντινή εποχή. Πρόκειται συνεπώς για μια γλώσσα πολυσυλλεκτική και "εγκυκλοπαιδική". Στην κοινή επίσης συγγράφουν φιλόσοφοι, ιστορικοί, πολυϊστορες, επιστήμονες, μυθογράφοι και παραδοξογράφοι.     Βυζάντιο, η τρίτη μας περίοδος, ονομάζουμε σήμερα την εκχριστιανισμένη ανατολική ρωμαϊκή αυτοκρατορία, με διοικητικό και πολιτιστικό κέντρο την Κωνσταντινούπολη, που εξουσίασε κατά καιρούς, από το 330 ως το 1453, σημαντικά εδάφη στην Ευρώπη, στην Ασία και τη Βόρεια Αφρική. Ως την εποχή του Ηρακλείου (610-641) συνεχίζεται έστω και αποδυναμωμένη η χρήση της Λατινικής στη νομοθεσία, στο στρατό και τη διοίκηση. Ομως και η ελληνική είχε από καιρό επιβληθεί ως γλώσσα των τοπικών δικαστηρίων και των νοταριακών πράξεων και στους πρώτους αιώνες της ιστορίας του Βυζαντίου υφίσταται ένα είδος διοικητικής διγλωσσίας, δηλαδή παράλληλη χρήση των ελληνικών και των λατινικών. Ετσι ο Ηράκλειος θέσπισε τα ελληνικά ως επίσημη γλώσσα του κράτους, στο αυλικό τελετουργικό. Στη νομοθεσία, στη στρατιωτική διοίκηση και στην οικονομία διατηρείται η λατινική ορολογία.     Η Νεοελληνική Γλώσσα που από το 1821 μέχρι σήμερα, στις διάφορες προφορικές και γραπτές εκδοχές της, έχει υποστεί μεγαλύτερες μεταβολές από οποιαδήποτε εθνική γλώσσα της δυτικής Ευρώπης στο ίδιο διάστημα. Στην αρχή της περιόδου επικρατούσαν στον προφορικό λόγο, οι ποικίλες διάλεκτοι, στις επιμέρους περιοχές του ελληνόφωνου κόσμου, από την Κέρκυρα στον Πόντο και από τη Μακεδονία στη Μάνη, την Κρήτη και την Κύπρο. Στο γραπτό λόγο κυριαρχούσαν διάφορες γλωσσικές ποικιλίες, που αποτελούνταν από χρόνια, όμως πριν από το 1821 θα πρέπει να διαμορφώθηκε μια κάπως κοινή προφορική γλώσσα που τη χρησιμοποιούσαν ιδίως οι έμποροι, όσοι ταξίδευαν από μια ελληνική περιοχή σε άλλη και όσοι εγκαταστάθηκαν, μαζί με ομογενείς από διάφορα μέρη στα εμπορικά κέντρα τής Ευρώπης. Αυτή η κοινή υπερδιαλεκτική, προφορική γλώσσα πιθανόν να απετέλεσε τη βάση για την εξέλιξη της σημερινής κοινής προφορικής γλώσσας.    Το λεξιλόγιο της κοινής προφορικής γλώσσας από το 1821 μέχρι σήμερα έχει υποστεί ριζικές αλλαγές. Οι λόγιοι του 19ου αιώνα δύο κυρίως πράγματα κατόρθωσαν. Πρώτον, έφτιαξαν ελληνικά ονόματα για χιλιάδες έννοιες που ήταν ελάχιστα ή καθόλου γνωστές μέχρι τότε στον ελλαδικό χώρο. Δεύτερον, επέβαλαν ελληνικές λέξεις στη θέση πολλών λέξεων που η προφορική γλώσσα είχε δανειστεί από ξένες γλώσσες. Για τις έννοιες που δεν υπήρχε αντίστοιχο όνομα οι λόγιοι είτε χρησιμοποιούσαν αρχαίες λέξεις που είχαν άλλη σημασία στην αρχαιότητα είτε κατασκεύασαν εντελώς καινούριες ελληνικές λέξεις. Οι λόγιοι του 19ου αιώνα φιλοτιμήθηκαν να εξαλείψουν τις πολυπληθείς λέξεις τούρκικης προελεύσεως που χρησιμοποιούνταν στην κοινή γλώσσα και θεωρούνταν κηλίδες που αμαύρωναν τη γλώσσα του ελεύθερου ελληνικού έθνους. Ο γλωσσολόγος Γ. Χατζηδάκις έδειξε ότι η Νέα Ελληνική είναι φυσική εξέλιξη της Ελληνικής των βυζαντινών χρόνων που, με τη σειρά της, εξελίχθηκε από την Αλεξανδρινή κοινή γλώσσα, η οποία προήλθε από την επικρατούσα, αρχαία ελληνική διάλεκτο. Μετά από αυτό το "ταξίδι" στην ιστορία της ελληνικής γλώσσας είδαμε πόσο ενδιαφέρουσα είναι η ιστορική παράδοση και εξέλιξή της. Κι όμως, παρόλα αυτά, η ελληνική γλώσσα βρίσκεται σήμερα πράγματι σε κρίση. Τι νόημα έχει να μιλάμε ελληνικά, αφού ο πολιτισμός που εκφράστηκε με αυτή τη γλώσσα, μάς είναι -πολλές φορές - ολότελα ξένος; Μιλάμε για κοινωνία και εννοούμε την societas, για λόγο και εννοούμε την ratio, για αλήθεια και εννοούμε την veritas. Η λέξη έρωτας σημαίνει για μας μόνο love ή sex, ο θάνατος τίποτα περισσότερα από death. Είναι φανερό, ότι στο μέλλον, εφόσον η Αγγλική συνεχίσει να είναι παγκοσμίως η κυρίαρχη γλώσσα, όλο και περισσότεροι Ελληνες (κι όχι μόνο) θα υποχρεούνται να γίνουν δίγλωσσοι, χρησιμοποιώντας την Αγγλική για την επικοινωνία με τον ξένο κόσμο και τη μητρική τους γλώσσα για την επικοινωνία με τους ομόγλωσσούς τους. Είναι εξίσου αναπόφευκτο η ελληνική γλώσσα να δεχτεί στους κόλπους της πλήθος ξένων λέξεων, όπως έχει ήδη συμβεί από την απώτερη αρχαιότητα μέχρι σήμερα. Οσο για τη χρήση της από τη νέα γενιά, είναι γνωστό, ότι οι περισσότεροι νέοι είναι "δίγλωσσοι", με την έννοια ότι χειρίζονται δυο διαλέκτους της ελληνικής. Τη μία τη χρησιμοποιούν στις παρέες τους, ενώ την άλλη τη φυλάσσουν για τις κατάλληλες περιστάσεις (όταν συνομιλούν με μεγάλους και ιδίως όταν γράφουν).    Είναι, ωστόσο αλήθεια, ότι ιδίως οι νέοι βομβαρδίζονται από διάφορα μηνύματα προερχόμενα από τηλεοπτικά κανάλια, τον κινηματογράφο, τη μουσική και άλλα πολλά, με αποτέλεσμα να απειλούν όχι μόνο την ελληνική αλλά και τις ξένες γλώσσες, ίσως και την ελευθερία της ανθρώπινης σκέψης...

http://abnet.agrino.org/htmls/D/D013.html