Η ΓΛΩΣΣΑ ΔΕΙΧΝΕΙ ΤΗΝ ΣΥΝΕΧΕΙΑ ΤΟΥ ΕΘΝΟΥΣ

Βασίλειος Σηφακάκης- Ἀντιπρόεδρος ΟΔΕΓ

Κύριε Πρόεδρε, κύριοι Σύνεδροι,

Αξιότιμοι κυρίες και Κύριοι.

     Ο ΟΔΕΓ, τον οποίο εκπροσωπώ ως αντιπρόεδρός του, αποδέχθηκε με  χαρά την πρόσκληση που μας απευθύνατε, για τη συμμετοχή μας στην ημερίδα αυτή με θέμα «Tο Γένος σήμερα-Προβλήματα και λύσεις». Το κύριο αντικείμενο της δραστηριότητος του Οργανισμού μας, όπως παρουσιάστηκε και από τις στήλες του εξαιρετικού περιοδικού σας στο πρώτο τεύχος του, είναι η γλώσσα. Είναι λοιπόν φυσικό να μας ενδιαφέρει η σημερινή ημερίδα, αφού και η γλώσσα αποτελεί βασικό συστατικό στοιχείο και ισχυρό συνεκτικό δεσμό ενός έθνους.

    Πρώτα-πρώτα θέλω να σας συγχαρώ για την πρωτοβουλία σας, να αναδείξετε μέσα από την ημερίδα αυτή την ιστορική συνέχεια της φυλής μας, με όλα εκείνα τα συστατικά στοιχεία που την αποδεικνύουν, σε καιρούς χαλεπούς, όπως τη σημερινή εποχή. Πολύ τετριμμένο είναι να αναφερθώ στις τάσεις που επικρατούν σήμερα, που με την παγκοσμιοποίηση τείνουν να ισοπεδωθούν και να εξαφανιστούν όλα όσα συνθέτουν τους επί μέρους πολιτισμούς και επομένως και το δικό μας. Ιδιαίτερα, εμάς μας πολεμούν περισσότερο, γιατί φαινόμενα, όπως του δικού μας πολιτισμού, της δικής μας ιστορικής παρουσίας στον κόσμο είναι μοναδικά, με αποτέλεσμα να αντιμετωπίζουμε όχι μόνο τον φθόνο αλλά την οργή και το μίσος πολλών. Αναφέρομαι,  βέβαια, σε μια ιστορική συνέχεια, χωρίς διακοπή, χιλιετιών. Δεν είμαστε Ινδοευρωπαίοι, δεν ήλθαμε εξ ανατολών ούτε από την Αφρική, ουδείς Δωριεύς κατήλθε από τον Βορρά, αφού κατοικούσαν ανέκαθεν στην Πελοπόννησο και την Κρήτη, δεν γίναμε Σλάβοι, δεν εκτουρκιστήκαμε, δεν γίναμε Αλβανοί. Κι’ αυτά τα λέγω γιατί υπάρχουν σχετικές θεωρίες. Έλληνες είμαστε ανέκαθεν διεκήρυξαν οι πρόγονοί μας και το ίδιο λέμε καί μεις σήμερα και μάλιστα με περισσότερα στοιχεία.

       Η αυτοχθονία είναι συχνό θέμα στους αρχαίους Έλληνες συγγραφείς. Σχετικές αναφορές υπάρχουν στον Ηρόδοτο, στον Θουκυδίδη, στον Πλάτωνα, στον Ισοκράτη, στόν Λυσία, στον Αριστοφάνη, στον Πλούταρχο, στον Παυσανία, στον Διόδωρο Σικελιώτη και σε άλλους συγγραφείς και σχολιαστές αρχαίων ελληνικών κειμένων. ( «Έλληνες αεί εσμέν», Αντων. Αντωνάκου, εκδόσεις Κάδμος 2007, σελ. 87 και εξής). Και οι αναφορές δεν  αφορούν βέβαια μόνον τους αρχαίους Αθηναίους, αλλά και τους κατοίκους της Πελοποννήσου –Αργείους, Προσέληνους Αρκάδες, Κυνουρίους-, τους Ετεόκρητες, τους κατοίκους της Σαμοθράκης και δεν υπονοείται ότι οι υπόλοιποι ήσαν έξωθεν φερμένοι. Σήμερα, για να κλείσουμε το θέμα αυτό, μπορούμε να ισχυρισθούμε, στηριζόμενοι σε περισσότερα στοιχεία ότι ο Ελληνισμός έχει βαθειές ρίζες. Κι’ αυτά είναι τα αδιάσειστα αποδεικτικά πορίσματα των σημερινών επιστημών, περισσότερο της Βιολογίας, των ανασκαφικών ευρημάτων, των ανθρωπολογικών ερευνών, ακόμη και της λαλέουσας τα αληθή Μυθολογίας μας. Η ίδια η λέξη μύθος σημαίνει λόγος και Μυθολογία είναι η αφήγηση λόγων και όχι παραμυθιών. Να μου συγχωρήσετε τις γενικές αυτές αναφορές, αλλά αν αναφερθεί κάποιος διεξοδικά στα ζητήματα αυτά θα έπρεπε να είναι ο μόνος ομιλητής σ’ όλη την ημερίδα και πάλι ο χρόνος δεν θα αρκούσε.

           Αποτελούμε, λοιπόν, όλοι οι Έλληνες ένα πανάρχαιο ΄Εθνος με κοινούς δεσμούς. Την έννοια του ελληνικού έθνους προσδιορίζει με καταπληκτική ακρίβεια ο Ηρόδοτος στο έργο του Ουρανία (εδάφιο 44) στην απάντηση των Αθηναίων προς τους Σπαρτιάτες. Στους τελευταίους, που φοβήθηκαν μήπως οι Αθηναίοι συνθηκολογήσουν με τον Ξέρξη, οι Αθηναίοι απάντησαν : « το ελληνικόν, εόν όμαιμόν τε και ομόγλωσσον, και θεών ιδρύματά τε κοινά και θυσίαι, ήθεά τε τα ομότροπα, των  προδότας γενέσθαι Αθηναίους ουκ αν έχοι», που σημαίνει ότι το ελληνικόν έθνος είναι όμαιμον (έχει δηλ.κοινή φυλετική καταγωγή), ομόγλωσσον, έχει ναούς, αγάλματα θεών και θυσίες, όλα κοινά, ήθη ομότροπα και αυτών δεν είναι δυνατόν να γίνουν προδότες οι Αθηναίοι. Ο προσδιορισμός αυτός του Ηροδότου δεν έχει ανατραπεί μέχρι σήμερα. Ανεξάρτητα από το ποιος παράγων είναι περισσότερο καθοριστικός, - στον Ηρόδοτο, φαίνεται να τονίζεται ο ρόλος της Θρησκείας-, δεν αμφισβητείται ότι και η γλώσσα είναι πολύ σημαντικός παράγων για την συνοχή ενός έθνους.

              Δεν υπάρχει σήμερα αμφιβολία ότι η ελληνική γλώσσα είναι η αρχαιότερη των ευρωπαϊκών γλωσσών και μια από τις ελάχιστες γλώσσες παγκοσμίως που ομιλείται αδιαλείπτως εδώ και χιλιάδες χρόνια. Ίσως αντίστοιχο παράδειγμα μπορούμε να δούμε μόνο στην Κινεζική. Πρέπει να καταλάβουμε ότι ένας  σημερινός έλληνας, με μέτριες γραμματικές γνώσεις, θα μπορούσε κάλλιστα να συνδιαλλεχθεί με έναν έλληνα της κλασσικής εποχής, στην Αγορά των Αθηνών, παρά τη δυσκολία της προσωδιακής απαγγελίας των αρχαίων Ελλήνων. Μπορεί να υπάρχουν σήμερα και κάποιες απόψεις που διακηρύσσουν ότι είναι διαφορετική η αρχαία από την νέα ελληνική γλώσσα. Αυτοί που τις εκφράζουν ή γνωρίζουν καλά τι κάνουν και ποια συμφέροντα εξυπηρετούν ή δεν ξέρουν τι τους γίνεται.

          Η γλώσσα αυτή, με επιστημονικά πλέον δεδομένα και όχι με υποθέσεις, ομιλείται εδώ και 4.000 χρόνια. Αυτό στηρίζεται στο γεγονός ότι η γραμμική γραφή Β΄, η οποία αποκρυπτογραφήθηκε, αποδείχθηκε ελληνική και δεν είναι βέβαια δυνατόν η γραμμική γραφή Α΄, η οποία δεν αποκρυπτογραφήθηκε πλήρως ακόμη, και στην οποία στηρίζεται η γραμμική γραφή Β΄, να είναι σανσκριτικά. Είναι αποδεδειγμένο επιστημονικά ότι εχρησιμοποιείτο η γραμ. Γραφή β΄ το 1450 π.Χ. ενώ σε κάποιες περιοχές χρησιμοποιούσαν ακόμη τη γραμμική γραφή Α΄. Και κάνω λόγο για μια πραγματικά σύντομη παρουσία της ελληνικής γλώσσας 4.000 χρόνων, γιατί δεν μπορούμε να αποδείξουμε επιστημονικά οτι η επιγραφή του Δισπηλιού του 5.260 π.Χ. ομιλεί ελληνικά, παρά το ότι ο Γ. Χουρμουζιάδης, αρχαιολόγος και ανασκαφέας θεωρεί πρόγονο της Ελληνικής, τη γραφή του Δισπηλιού. Ανάλογα τέτοια δείγματα γραφής υπάρχουν και σε ένα ενεπίγραφο σφονδύλι της συλλογής Σταθάτου, του 5.000 π.Χ., σε μια προϊστορική σφραγίδα από τα Γιαννιτσά του 5.000 επίσης π.Χ. και σε όστρακο από τα Γιούρα της Αλοννήσου του 4.000 π.Χ. Και επειδή δεν αμφισβητείται από κανένα ότι ο προφορικός λόγος προηγείται του γραπτού, μπορούμε να κάνουμε λόγο για ελληνική γλώσσα τουλάχιστον 7.000 ετών και επομένως και για έλληνες αναλόγου, επίσης ηλικίας. Και αυτά είναι δεδομένα, χωρίς να λάβουμε υπ’ όψιν τις μελέτες του Άρη Πουλιανού και ομάδος διεθνών επιστημόνων, που απέδειξαν ότι οι Σαρακατσάνοι, αρχαιότατο ελληνικό φύλο, ομιλεί την ελληνική γλώσσα, πολλές χιλιετίες πριν.

          Όλα αυτά, βέβαια. αποδεικνύουν ότι ούτε εμείς είμαστε Ινδοευρωπαίοι, ούτε   η γλώσσα μας είναι Ινδοευρωπαϊκή ούτε και το αλφάβητό μας φοινικικό. Η θεωρία του Ινδοευρωπαϊσμού έχει τις ρίζες  της στις αρχές του 19^ου αι. Είναι εφεύρημα κυρίως των Γερμανών που πρωτοστάτησαν, οι οποίοι μετά τη νικηφόρο γι’ αυτούς εξέλιξη των Ναπολεοντείων Πολέμων, συνέβαλε και αυτή στην έξαρση του γερμανικού εθνικισμού. Έπρεπε να βρεθεί ένα έθνος Αρίων, που με τα χαρακτηριστικά του, ανάμεσα σ’ αυτά και η γλώσσα να υπερέχει των άλλων. Σε σχέση με τη γλώσσα, η θεωρία στηρίχθηκε στη συγγένεια των λέξεων που δηλώνουν πρόσωπα ή πράγματα. Η ρίζα των λέξεων π.χ. μητέρα-μάνα-μαμά, πατέρα και πλήθους άλλων, είναι κοινή σ’ αυτές τις θεωρούμενες ινδοευρωπαϊκές γλώσσες. Δεν διαφωνούμε γι’ αυτό. Αντί όμως να αποδοθεί αυτή η συγγένεια στην πιο αρχαία από τις σωζόμενες σήμερα γλώσσες, στην Ελληνική, εφευρέθηκε η θεωρία αυτή  για  να  λύσει  το  πρόβλημα.  Δεν  ήταν δυνατόν οι Γερμανοί να αποδώσουν πρωτεία στους Έλληνες και το Ελληνικό πνεύμα, σε μιά εποχή μάλιστα που η Ελλάδα δεν είχε κρατική οντότητα.    Θυμηθείτε αυτό που είπα προηγουμένως ότι με τον πολιτισμό μας προκαλούμε το φθόνο. Και αυτό το λέγω με επίγνωση ότι Γερμανοί επιστήμονες είναι οι εγκυρότεροι μελετητές και σχολιαστές της αρχαίας ελληνικής γραμματείας. Από τότε βέβαια έχουν περάσει πολλά χρόνια και η αρχαιολογική σκαπάνη και έρευνα έφερε στο φως πολλά νέα στοιχεία τα οποία στην πιο καλή περίπτωση για τους ινδοευρωπαϊστές, θέτουν εν αμφιβόλω τη θεωρία τους. Ωστόσο δεν είναι εύκολο για τους έλληνες ακαδημαϊκούς να ξεχάσουν ή να αναθεωρήσουν όσα έμαθαν όταν μαθήτευσαν στα Πανεπιστήμια εντός και εκτός της Ελλάδος. Θα ήταν εξ άλλου πολύ δύσκολο να εντρυφήσουν σ’ αυτά τα νέα δεδομένα και να ξεκινήσουν μια νέα διδασκαλία, διαφορετική από εκείνη που μέχρι τώρα εδίδασκαν. Γι’ αυτό και η θεωρία αυτή και στα ελληνικά Πανεπιστήμια καλά κρατεί.      

            Η αρχαιότητα της Ελληνικής γλώσσας και επομένως και του Ελληνισμού είναι δεδομένη. Να σημειώσουμε εδώ ότι οι παλαιότερες επιγραφές της κινεζικής ανάγονται στο 1.450 π.Χ., της Εβραϊκής στον 7^ον αι. και από τις σύγχρονες γλώσσες τα πρώτα Γερμανικά κείμενα ανάγονται στον 4^ον αι. μ.Χ., τα Αγγλικά στον 8^ο , τα Γαλλικά στον 9^ο , τα Ισπανικά στον 10^ο, τα Ιταλικά και Πορτογαλλικά στον 12^ο αι. μ.Χ. Πέραν των όσων ανεφέρθησαν προηγουμένως για τις αρχαιότατες μαρτυρίες υπάρξεως ελληνικής γραφής (Δισπηλιό, Γιούρα κλπ.) και επομένως και γλώσσας, υπάρχει και πλήθος άλλων στους αρχαίους έλληνες συγγραφείς, που επιβεβαιώνουν το γεγονός αυτό. Ο ίδιος ο Όμηρος αναφέροντας στο Ζ 169 της Ιλιάδος ότι ο Προίτος «γράψας εν πίνακι πτυκτώ ... σήματα λυγρά», υπονοεί ότι χρησιμοποίησε όχι μόνο γραφή αλλά και σχετικό τετράδιο. Την ύπαρξη αυτού του πτυκτού πίνακος τετραδίου-βιβλίου έρχεται να επιβεβαιώσει και η ανακάλυψη  ενός μυκηναϊκού ναυαγίου στήν αρχαία Αντίφελλο, απέναντι από το Καστελλόριζο. Ανάμεσα στα άλλα πολύτιμα ευρήματα ήταν και το αρχαιότερο βιβλίο του κόσμου, όπως χαρακτηρίστηκε τότε. Το βιβλίο ή τετράδιο απετελείτο από δύο ξύλινα πτυσσόμενα φύλλα ενωμένα με ελεφαντοστέϊνους αρμούς. Οι εσωτερικές επιφάνειες των φύλλων δημιουργούν κοιλότητες με ορθογώνιο περιχείλωμα, γεγονός που υπονοεί ότι εγεμίζοντο με κάποιο υλικό, ίσως κερί, πάνω στο οποίο εχαράσσοντο τα γράμματα. Το ναυάγιο είναι του 14^ου ή 13^ου π.Χ. αι. και ανάμεσα στα άλλα αποδεικνύει την ύπαρξη της γραφής πολύ πρίν τα Τρωϊκά. Ο Πλούταρχος αναφέρει ότι ο Αγησίλαος ανεκάλυψε στην Αλίαρτο τον τάφο της Αλκμήνης, μητέρας του Ηρακλέους ο οποίος είχε αφιέρωμα «πίνακα χαλκούν έχοντα γράμματα πολλά, θαυμαστά,     παμπάλαια».

      Στην Υπάτη ευρέθη παλαιά τις στήλη, έχουσα επιγραφήν «αρχαίοις γράμμασιν», κατά τον Αριστοτέλη. Ο Θυμοίτης συνέταξε τας πράξεις του Διονύσου «ἀρχαϊκοῖς γράμμασιν χρησάμενος» κατά τον Διόδωρο τον Σικελιώτη. Η Φαίδρα στέλνει επιστολή στον Θησέα, πριν να απαγχονιστεί, ο Αγαμέμνονας γράφει επιστολή για να καλέσει την Ιφιγένεια στην Αυλίδα, η Ιφιγένεια γράφει και αυτή επιστολή για να την μεταφέρουν οι «ξένοι» στις Μυκήνες, ο Ευριπίδης αναφέρει στην Άλκηστη ότι ο Ορφέας είχε ήδη καταγράψει τη διδασκαλία του σε Θρακιώτικες πινακίδες. Είναι λοιπόν τόσο παλαιά η γραφή και η γλώσσα μας, ώστε να μην είναι Ινδοευρωπαϊκή ούτε η γραφή μας φοινικική.

         Η γραφή αυτή είναι αποδεδειγμένο επιστημονικά, ότι χρησιμοποιείται ήδη από τον 8^ο π.Χ. αι., χωρίς να λάβουμε υπ’ όψιν μας την ομοιότητα και εν πολλοίς την ταυτότητα κάποιων γραμμάτων της με τη γραμ. Γραφή Β΄. Το αλφάβητο που χρησιμοποιούμε σήμερα είναι το Ιωνικό-Αττικό, μετά τη μεταρρύθμιση του Ευκλείδου, με  εισήγηση του πολιτικού και ρήτορος Αρχίνου, που έγινε το 403-402 π.Χ. Από τα 27 αρχικά γράμματα αφαιρέθησαν το δίγαμμα, το κόππα και το σαμπί. Τα δύο τελευταία διατηρήθησαν όμως ως αριθμοί.  Εκτός από το ιωνικό-αττικό αλφάβητο υπήρχαν ακόμη το κορινθιακό με 24 γράμματα, το κρητικό με 21, της Μιλήτου με 24, το χαλκιδικό με 25. Αυτό το τελευταίο παρέλαβαν οι κάτοικοι του Λατίου από τους αποίκους της Κύμης και το χρησιμοποίησαν, προσαρμόζοντάς το στη γλώσσα τους. Ειναι το σημερινό λατινικό αλφάβητο, που χρησιμοποιείται από τα 3/5 του πληθυσμού της γης.  Από το ελληνικό αλφάβητο κατάγονται ακόμη το Ετρουσκικό, το Κυριλικό, το αρχαίο Φρυγικό, της Λυκίας το Λυδικό και άλλα αλφάβητα της Μικράς Ασίας, το Αρμενικό, το Κοπτικό, το Γοτθικό το Ρουνικό και άλλα.

           Η επιστήμη σήμερα αναζητεί την αρχή του αλφαβήτου σε διάφορους λαούς. Έτσι οι επιστήμονες το ανάγουν στο πρωτοχαναανικό αλφάβητο, στην αιγυπτιακή και σιναϊτική γραφή, στην σουμεριακή την βαβυλωνιακή, την ασσυριακή, άλλοι το συνδέουν με την κυπριακή, την χεττιτική, την ουγκαρική, ο Έβανς και αρκετοί άλλοι με τις μινωϊκές γραφές, άλλοι με τη γλώσσα των Φιλισταίων, των Υξώς της Αιγύπτου, χωρίς να υπάρχει ομοφωνία ή κάποια σύγκλιση. Το πρόβλημα για μας είναι ότι πραγματικά για τρεις τουλάχιστον αιώνες, τους Σκοτεινούς χρόνους (1.100-850 π.Χ.) δεν έχουμε γραπτά κείμενα. Έτσι θεωρήθηκε ότι πήραμε το αλφάβητο από τους Φοίνικες. Η επιστήμη στηρίχθηκε στην πληροφορία του Ηροδότου και στον Ιουδαίο ιστορικό Ιώσηπο. Ο τελευταίος, θέλοντας να παρουσιάσει τους Εβραίους ως το κέντρο του αρχαίου κόσμου, θεωρήθηκε εντελώς αναξιόπιστος από την Επιστήμη. Ωστόσο και ο Ηρόδοτος διατυπώνει την πληροφορία με επιφύλαξη. Το σχετικό κείμενο έχει ως εξής  «Οι δε Φοίνικες .... εισήγαγον διδασκάλια ες τους Έλληνας και δη και γράμματα, ουκ εόντα πριν Έλλησιν, ως εμοί δοκέει ...». Η λέξη γράμματα, χωρίς άρθρο με την αοριστία της, μπορεί να σημαίνει ότι οι Φοίνικες έφεραν κάποια γράμματα, διαφορετικά απ’ αυτά που χρησιμοποιούσαν οι Έλληνες. Το βάρος όμως πέφτει στο «ως εμοί δοκέει», όπως νομίζω, όπως υποθέτω, φαντάζομαι, μου φαίνεται... Ο ίδιος παρακάτω για να δηλώσει τη σιγουριά του γράφει  «ως εμοί καταφαίνεται», που σημαίνει: είναι εντελώς σαφές, ολοφάνερο. «Το δε Ελληνικόν, γλώσση μεν, επεί τε εγένετο, αεί ποτε τη αυτή διαχράται, ως εμοί καταφαίνεται είναι», που σημαίνει ότι: είμαι σίγουρος ότι οι Έλληνες, αφ’ ότου υπήρξαν χρησιμοποιούν ανέκαθεν την ίδια γλώσσα. Πέραν όμως τούτων είναι γενικώς παραδεκτό ότι ο Ηρόδοτος στο έργο του έχει πολλές ανακρίβειες, κάτι που διαπίστωσε πολύ ενωρίς και ο Θουκυδίδης.

          Αντίθετα από τον Ηρόδοτο, πλήθος άλλων αρχαίων ελλήνων συγγραφέων αποδίδει την δημιουργία του αλφαβήτου σε διαφόρους. Ο Διόδωρος ο Σικελιώτης γράφει «ταις δε Μούσαις δοθήναι παρά του πατρός την εύρεσιν των γραμματων». Ο Ευριπίδης και ο Στησίχορος τα αποδίδουν στον Παλαμήδη. Άλλοι στον Σίσυφο. Ο Διονύσιος  ο Θράξ (2^ος π.Χ. αι) αναφέρει ότι η Γραμματική ήτο εν χρήσει ήδη προ του Τρωϊκού πολέμου. Οι αρχαίοι Γραμματικοί αναφέρουν ότι ο Πυθαγόρας έδωσε στα γράμματα την μορφή που διατηρούν σήμερα. Τα επίθετα φοινικικά ή φοινίκεια ή φοινικήϊα γράμματα, υποστηρίζεται ότι μπορεί να προέρχονται  α) ή  από το αρχαίο ιδίωμα των Βοιωτών, οι οποίοι προέφερον το ω ως οι, έλεγον δηλ. φοινή αντί φωνή ή αγκοίνη αντί αγκώνη και έτσι η λέξη φοινίκεια είναι φωνίκεια, β) ή από το ότι εγράφοντο με κόκκινο χρώμα, φοινικούν, και γ) ή από το ότι εγράφοντο σε φλοιούς φοινικοδένδρων ονομαζομένους φοινίκαι. Ανεξάρτητα απ’ αυτά,  όλοι συμφωνούν ότι  ιδρυτής της Φοινίκης είναι ο Έλλην Αγήνωρ και παιδιά του ο Κάδμος, ο Φοίνιξ και η Ευρώπη. Με επιστημονικά αποδεδειγμένο το δεδομένο ότι οι Έλληνες έγραφαν πριν τον 11^ο π.Χ. αι. είναι πολύ έωλον και σαθρό το επιχείρημα, ότι επειδή δεν έχουν ανευρεθεί γραπτά κείμενα της περιόδου 1.100-850 π.Χ. οι Έλληνες λησμόνησαν τη γραφή τους και πήραν έστω και κάποια γράμματα από τους Φοίνικας. Να δούμε τι θα πούν οι Φοινικιστές όταν ή αρχαιολογική σκαπάνη θα αποκαλύψει και περισσότερα στοιχεία πριν από την οινοχόη του Διπύλου, του 8^ου π.Χ αι., την αρχαιοτέρα μαρτυρία ελληνικής γραφής της «ιστορικής περιόδου», που για την ιστορία γράφει : «ΗΟΣ ΝΥΝ ΟΡΧΕΣΤΟΝ ΠΑΝΤΟΝ ΑΤΑΛΟΤΑΤΑ ΠΑΙΖΕΙ, ΤΟΤΟ ΔΕΚΑ ΜΙΝ» που σημαίνει  ότι: όποιος τώρα απ’ όλους τους χορευτές χορεύει πιο απαλά, αυτό θα δοθεί σ’ αυτόν.

             Ανεξάρτητα όμως από την διαμάχη για την καταγωγή και γένεση της γραφής είναι επιστημονικά εξακριβωμένο ότι η γλώσσα μας εχρησιμοποιείτο και χρησιμοποιείται η ίδια από τους μυκηναϊκούς χρόνους, που διασώζονται γραπτά μνημεία μέχρι σήμερα. Το λεξικόν LIDDELL-SCOTT, Κωνταντινίδου αναφέρει ότι η σημερινή γλώσσα διατήρησε από την αρχαία τα εξής στοιχεία: α) το λεξιλόγιο, β) τη δήλωση προσώπων και αριθμών στα ρήματα με καταλήξεις και όχι με αντωνυμικά επιθήματα, γ) την μονολεκτική δήλωση των διαθέσων του ρήματος π.χ. λύω, λύομαι, δ) πτωτικές καταλήξεις στα κλιτά μέρη του λόγου, ουσιαστικά επίθετα κλπ. ε) τα τρία γένη, στ) την κίνηση του τρισυλλαβικού τόνου, ζ) την συνθετική δύναμη, η) την ελεύθερη τοποθέτηση στη σύνταξη των λέξεων, θ) τη δημιουργική δύναμη, δημιούργησε π.χ. δύο μέλλοντες, στιγμιαίο και διαρκείας.

           Από την ανάγνωση της γραμ.γραφής Β΄ προέκυψε πλήθος λέξεων που χρησιμοποιούσαν τήν εποχή αυτή και που χρησιμοποιούνται με την ίδια σημασία μέχρι σήμερα. Είναι πολύ συγκινητικό να ξέρουμε ότι η γιαγιά που λέγει σήμερα τη λέξη κούτσουρο, χρησιμοποιεί την ίδια λέξη που χρησιμοποιούσαν πριν από 3.500 χρόνια τουλάχιστον. Μια από τις πρώτες  λέξεις που ανεγνώρισε ο Βέντρις είναι η λέξη ποιμήν: πόμε-ποιμένο, πομένε, ποιμήν-ποιμένος, ποιμένες. Σιγά σιγά προέκυψε ότι ολόκληρο το λεξιλόγιο των πινακίδων της γραφής αυτής ήτο ελληνικόν, αν και ο Βέντρις είχε ξεκινήσει την έρευνά του με την πεποίθηση ότι δεν επρόκειτο για ελληνικά.  Αναφέρω κάποιες απ’ αυτές : Το σιτάρι ελέγετο σ ι τ  o, το κριθάρι κιριτo, (κριθή),  το αλεύρι μ ε ρ ε u ρ ο, μέλευρο, άλευρο, (είναι πολύ συχνή η εναλλαγή του ρ με το λ ακόμα και σήμερα που λέμε π.χ. ήλθε, ήρθε), το αραποσίτι  ρ α π ο σ ι τ α, ο αρτοποιός  a ρ τ ο π ο π ο. To κρασί F ο ν ο,  βοίνος, οινος, λατινικά vinum, λέξη που χρησιμοποιούν σήμερα όλες οι ευρωπαϊκές γλώσσες. Το λάδι ε λ α F ο ν – έλαιον, το αυγό Ω F ο ν, ωόν. Πολλά καρυκεύματα φαγητών, όπως σ ε ρ ι ν o-σέλινο, μ α ρ α F o-μάραθο, κ υ μ ι ν ο -κύμινο, κ α ρ δ α μ ι j α-κάρδαμο, σησάμι, μ ε ρ ι-μέλι, βρυ F α- βρούβα, άλλες λέξεις για να μην τις λέγω όπως αναγνωρίστηκαν δήμος, ιερεύς, τέμενος, θυγάτηρ, τοξότης, κυνηγέτης, χρυσός, χαλκός, χιτών, θώρακες, λευκός, πέδιλα, περυσινά, ε ρ ε π α-τ ο ελέφας-ντος, τ ι ρ ι π ο-τρίπους, αριθμητικά κ ε τ ο ρ ο-τέσσαρα, ε ν ε F ο-εννέα, F ι κ α τ  ι-είκοσι, όπως στα δωρικά. Στις πινακίδες αυτές βρέθηκαν και ονόματα όπως Κνωσός, Αμνισός. Ορέστας, Διόνυσος, Ξούθος, Έκτωρ, Λατώ, Αθάνα-Πότνια και πολλές άλλες. Δεν νομίζω ότι κάτι άλλο  μπορεί να αποδείξει με περισσότερη πειστικότητα την συνέχεια της ελληνικής γλώσσας, του Ελληνικού πολιτισμού και του φορέως τους των Ελλήνων, του ΄Εθνους μας.

          Η αρχαιότητα αυτή, η διαχρονικότητα και η μοναδικότητα της γλώσσας μας φαίνεται επίσης από πλήθος  λέξεων και εκφράσεων που τις χρησιμοποιούμε ίδιες και απαράλλαχτες σήμερα όπως έχουν καταγραφεί από τον Όμηρο, τον Ησίοδο, τους μεγάλους τραγικούς μας και όλους τους αρχαίους συγγραφείς. Ο  Όμηρος που μας φαίνεται σήμερα τόσο ακατάληπτος, είναι παρών σχεδόν εξ ολοκλήρου στο καθημερινό μας λεξιλόγιο. Και λέγω σχεδόν, γιατί πολύ λίγες λέξεις των ομηρικών επών δεν χρησιμοποιούνται σήμερα. Η ομηρική αυδή (φωνή) δεν επιζεί, αλλά λέμε άναυδος ή απηύδησα. Το ύδωρ έγινε νερό, αλλά όλοι λέγουν υδροφόρος, υδραγωγείο, υδρογόνο κλπ. Το πυρ έγινε φωτιά αλλά τα συνθετικά πυροσβέστης, πυρκαϊά, πυρασφάλεια κλπ. είναι από την αρχαία λέξη. Η πανάρχαια ρίζα αρ- που σχετίζεται με τη γή έδωσε πολλές συνηθισμένες λέξεις, όπως άροτρο, αρουραίος, αράχνη, αρβύλα, Άργος Αρκαδία, άριος κλπ. Έτσι έχουμε καθημερινές λέξεις όπως αχθοφόρος,  αλεξίπτωτο, λωποδύτης, νοσταλγία, οξυδερκής, θαμώνας, υποβρύχιο, ναύτης, των οποίων τα συνθετικά τους είναι ομηρικά. Και αυτά αναφέρονται ενδεικτικά ως παράδειγμα αφού ολόκληρος ο αρχαίος λόγος επιζεί σήμερα  στη γλώσσα  μας, με τις μεταβολές που φυσικά επιφέρει ο χρόνος.                                                               

      Ωστόσο πλήθος μεταφορικών και παροιμιακών εκφράσεων επιβιώνουν στη σημερινή γλώσσα με την ίδια σημασία που ελέγοντο παλαιότερα. Αναφέρω κάποιες ενδεικτικά. Έλεγον οι αρχαίοι και λέμε και εμείς σήμερα: «Αρώσιμοι γαρ χατέρων γύαι» (Σοφ. Αντιγόνη) :Υπάρχουν κι’ αλλού πορτοκαλιές που κάνουν πορτοκάλια. «Ει τις σπείραι κακά κέρδια αμήσειν» (Ησίοδος) : Ό,τι σπείρεις θα θερίσεις.  «Λύκος, ποιμήν» (αποφθέγματα Αρσενίου): Βάλαμε το λύκο να φυλάει τα πρόβατα. «Τον πάθει, μάθος» (Αγαμέμνων): Ο παθός, μαθός.»Πέμπειν ες κόρακας» (Αριστοφάνης): Άει στον κόρακα. «Άπτεσθαι ξύλου» (Αριστοφάνης) : Χτύπα ξύλο. Θα μπορούσαν να αναφερθούν   εκατοντάδες  τέτοιες  εκφράσεις,  οι  οποίες     λέγονται καθημερινά και από μορφωμένους και από αμόρφωτους ανθρώπους, μάλιστα χωρίς ιδιαίτερη σκέψη, εξ ενστίκτου, θα λέγαμε, πράγμα που φανερώνει αμεσώτερα το δέσιμο του σημερινού Έλληνα με την αρχαία του γλώσσα, τον πολιτισμό του και την καταγωγή του. Ο Νίκος Ψιλλάκης στις «Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη» (Εκδ. Καρμάνωρ, Ηράκλειο), έχει καταγράψει τον όρκο που δίδουν σήμερα στην ορεινή Κρήτη αγράμματοι άνθρωποι, πάνω στην εικόνα του Αγίου Γεωργίου, για την επίλυση διαφορών τους : «Νη Ζα, φάσκω σου και κάτεχέ το, πως δεν κατέω πράμα για την αραζό (υπόθεση) τσι κλεψιάς των οζώ σου» ή «Νη Ζα, δεν σε πείραξα κι’ άμε να γυρεύεις αλλού το πράμα σου». Είναι θαυμαστό το γεγονός ότι ο όρκος, που γι’ αυτούς κυρίως τους τσοπάνηδες θεωρείται απολύτως ιερός, επικαλείται τον αρχαίο Δία και δίδεται όπως είπαμε πάνω στην εικόνα του Άη Γιώργη. Τι άλλο θα μπορούσε να δείξει εναργέστερα τη συνέχεια της γλώσσας, του πολιτισμού και τελικά  του ίδιου του έθνους?

       Και όμως, παρ’ όλα αυτά κανείς δεν αμφισβητεί ότι σήμερα η κρίση των θεσμών έχει επηρεάσει και τη χώρα μας. Έχουν πληγεί χάριν της παγκοσμιοποιήσεως όλα τα στοιχεία εκείνα που συνθέτουν τον πολιτισμό μας γενικότερα και κυρίως η γλώσσα. Ο κατήφορος είχε ξεκινήσει το 1976 με την κατάργηση της διδασκαλίας των Αρχαίων Ελληνικών από το πρωτότυπο και συνεχίστηκε το 1982 με τη θεσμοθέτηση, μέσα σε μια νύκτα, μετά τα μεσάνυχτα, του μονοτονικού συστήματος γραφής. Ίσως είχαν και μεσάνυχτα εκείνοι που το νομοθέτησαν. Συνεχίστηκε στη δεκαετία του 1990, τότε που φιλόλογοι, καθηγητές Πανεπιστημίων πρότειναν στο Παιδαγωγικό Ινστιτούτο την επιβολή της φωνητικής ορθογραφίας με απλοποιήσεις  στη γραφή, όπως την κατάργηση του ω, των ει, η, υ αντικαθιστώντας τα με το ο και το ι αντιστοίχως. Η Ε.Σ.Η.Ε.Α. πρότεινε την αντικατάσταση του Ελληνικού αλφαβήτου με το Λατινικό. Σε τμήμα του Πανεπιστημίου των Αθηνών ο καθηγητής κ. Αθανάσιος Παππάς διδάσκει, με σχετικό μάλιστα βοήθημα τον τρόπο μεταβάσεως από το δικό μας αλφάβητο στη λατινοποίηση της γραφής μας. Ένα παράδειγμα από τη φωνητική αυτή ορθογραφία από το βιβλίο του είναι: «Ξέρο πος ι φονιτικί γραφί χτιπάι άςκιμα ςτο μάτι τον περιςότερον γραματιζμένον. Γιατί, εδό και πενίντα χρόνια ι λογιότατι καλαμαράδες τυ τόπυ κατάφεραν να μας ιποχρεόςυν να μιν ακολουθίσουμε τον ζοντανό δρόμο πυ μας έδιχναν ο Βιλαράς, Καλάρας, Κονςταντάς και άλι προοδεφτικί διαβαζμένι τις εποχίς...»   Αυτά τα τελευταία προκάλεσαν τότε την αντίδραση 40 Ακαδημαϊκών μας, οι οποίοι τον Ιανουάριο του 2000 με διακήρυξή τους, η οποία πήρε πολύ μεγάλη δημοσιότητα, αντέδρασαν στα γεγονότα αυτά. Στη διακήρυξη αυτή σημειώνεται, ανάμεσα στα άλλα: « Η γλώσσα μας, η αρχαιοτάτη αλλά πάντα σύγχρονη και ζώσα, αυτή η γλώσσα που εμπλούτισε όχι μόνο τη λατινική, αλλά και τις κυριώτερες ευρωπαϊκές γλώσσες, που έχει συνδεθεί με το αλφάβητό μας, δεν είναι δυνατόν να υποστεί μείωση με την κατάργησή της από μας τους ίδιους. Είναι αδιανόητο να δεχθούμε ως Έλληνες την μεταμφίεση της γραφής μας με την κατάργηση πολλών γραμμάτων της, που δεν πέρασαν στο λατινικό αλφάβητο και με την αντικατάστασή τους από άλλα, υποτίθεται ηχητικώς παραπλήσια γράμματα.   Όταν άλλοι λαοί, όπως π.χ. Γάλλοι και Ισπανοί, μάχονται έως σήμερα να διατηρήσουν μέχρι την τελευταία του λεπτομέρεια τον τρόπο γραφής των κειμένων τους με το δικό τους αλφάβητο, εδώ με την δικαιολογία της δήθεν διευκόλυνσής μας στην παγκόσμια επικοινωνία, επιχειρείται η αντικατάσταση του Ελληνικού αλφαβήτου των 2.500 και πλέον χρόνων με το λατινικό. Θεωρούμε ανόσια αλλά και ανόητη κάθε προσπάθεια να αντικατασταθεί η ελληνική γραφή στο λίκνο της.....».

         Πέρα απ’ αυτά είναι γεγονός ότι και το σχολείο δεν κάνει καλά τη δουλειά του. Η διδασκαλία της Γραμματικής, του Συντακτικού, της Ετυμολογίας, του ορθού τονισμού των λέξεων έχουν υποβαθμιστεί. H ίδια η Ο.Λ.Μ.Ε. αντέδρασε στην απόφαση της Υπουργού Παιδείας κ. Μαριέττας Γιαννάκου για την αύξηση των ωρών διδασκαλίας των αρχαίων Ελληνικών στην πρώτη τάξη του Λυκείου, το ίδιο έκανε και το Παιδαγωγικό Ινστιτούτο. Πολλοί φιλόλογοι, ακόμη και  καθηγητές Πανεπιστημίου μάχονται τη διδασκαλία των αρχαίων Ελληνικών. Εξ οικείων, βλέπετε τα βέλη. Και όμως ο μεγάλος δάσκαλος Ιωάννης Κακριδής, δημοτικιστής και ο ίδιος, γράφει στο φιλολογικό περιοδικό ΠΛΑΤΩΝ το 1986 : «Η γλώσσα μας αργοπεθαίνει , της λείπει το οξυγόνο και μόνο όποιοι γνωρίζουν αρχαία Ελληνικά μπορούν να χρησιμοποιούν σωστά την νεοελληνική Δημοτική».

       Είναι, λοιπόν, αναγκαίο να τονωθεί η διδασκαλία των αρχαίων Ελληνικών στα Σχολεία μας. Επιστημονικές έρευνες του Ανοικτού Ψυχοθεραπευτικού Κέντρου, σε συνεργασία με το Ινστιτούτο Διαγνωστικής Ψυχολογίας της χώρας μας, που διήρκεσαν τρία χρόνια, έχουν αποδείξει ότι  η εκμάθηση των αρχαίων Ελληνικών και της σωστής   ορθογραφίας  επιδρά   θετικά   στις  οπτικοαντιληπτικές ικανότητες και λειτουργίες των παιδιών και τις αναπτύσσει με επιταχυνόμενο ρυθμό. Το παιδί εξασκείται σε ένα περισσότερο  σύνθετο οπτικό ερέθισμα, με αποτέλεσμα να ωριμάζουν ταχύτερα οι αντιληπτικές και οι οπτικές του λειτουργίες. Αυτό θα μπορούσε να προφυλάξει το μαθητή από την εμφάνιση ορισμένων μορφών δυσκολίας μαθησιακού τύπου, της δυσλεξίας δηλαδή.

       Είναι ανάγκη ακόμη να επανέλθει το πολυτονικό και η ιστορική ορθογραφία. Η Διαρκής Ιερά Σύνοδος, ανάμεσα σε πολλούς άλλους φορείς και προσωπικότητες ζήτησε, στη συνεδρίασή της της 19.10.2005 την επαναφορά του με την αιτιολογία: «Είναι οφθαλμοφανές ότι η χρήση του μονοτονικού δεν βελτίωσε την ορθογραφική ικανότητα των μαθητών, όπως προσδοκούσαν οι οπαδοί του. Αντιθέτως αποκόπτει τους νέους μας από τις παλαιότερες μορφές της μίας και ενιαίας γλώσσας. Επί πλέον υπάρχουν πειράματα και μελέτες ψυχιάτρων που κατέδειξαν ότι η χρήση του μονοτονικού αύξησε τη δυσλεξία στα παιδιά. Εξ άλλου οι μαθητές διδάσκονται το πολυτονικό σύστημα στο μάθημα των αρχαίων ελληνικών, οπότε η παράλληλη χρήση του μονοτονικού μόνο σύγχυση προκαλεί».

Εκτός από αυτά είναι γεγονός ότι με το πολυτονικό γράφει κάποιος περισσότερο ορθογραφημένα, πλησιάζει την ετυμολογία των λέξεων και μπορεί να επικοινωνεί καλύτερα και με τα κλασσικά κείμενα  αλλά και με τα θεόπνευστα κείμενα της Αγίας Γραφής, τα Πατερικά κείμενα και την εκκλησιαστική μας υμνογραφία, καθώς και με τις μεγάλες μορφές της Νεοελληνικής μας λογοτεχνίας. Η γνώση αυτή αποτελεί θεμέλιο της εθνικής μας ταυτότητος στη σημερινή εποχή της παγκοσμιοποίησης.

         Είναι προφανές ότι πολλά πράγματα πρέπει να γίνουν ακόμη. Να τονίσω μόνο το ρόλο της Εκπαίδευσης και των δασκάλων και μάλιστα των Φιλολόγων οι οποίοι σήμερα προβάλλουν την ισχυρότερη αντίδραση σε οποιαδήποτε τέτοια προσπάθεια με την δικαιολογία ότι ανακινεί τους νεκρούς βάλτους του συντηρητισμού. Έτσι άλλωστε χαρακτηρίζεται και κάθε ενέργεια επιστροφής προς τις ρίζες μας. Συνάδελφος στο Σχολείο, υπεύθυνη σχολικής εορτής, που της παρατηρήθηκε ότι λείπει η Σημαία, παρατήρησε ειρωνικά ότι τα καθίσματα έχουν χρώμα μπλέ. Άλλη πάλι που έκανε σχετική εκδήλωση με παιδιά του σχολείου στο πολιτιστικό κέντρο του Δήμου για το Ολοκαύτωμα των Ποντίων, χαρακτηρίστηκε Χρυσαυγίτισα. Με τέτοιους δασκάλους δεν μπορεί να σταθεί όχι μόνο γλώσσα, μα κανένα εκπαιδευτικό σύστημα και ούτε μπορεί να εμφυσήσει στους νέους ανθρώπους καμιά αξία, κανένα ιδανικό, καμιά ιδέα, καμιά προοπτική για τη ζωή. Η πείρα μου στην εκπαίδευση είναι τριανταοχτώ ετών και θα μπορούσα να διηγηθώ αμέτρητα τέτοια περιστατικά.

     Επειδή σας κούρασα, θέλω να σας πω ακόμα, ότι η υπόθεση που αφορά τις μεγάλες αξίες της φυλής μας, του έθνους μας, η θρησκεία η γλώσσα, οι παραδόσεις μας, τα ήθη και τα έθιμά μας, οι πατροπαράδοτοι θεσμοί μας, είναι προσωπική υπόθεση του καθενός από μας. Μην περιμένετε από Άρχοντες, Κυβερνήσεις και λοιπούς να καταλάβουν τα προβλήματα και προ πάντων να δώσουν λύσεις. Επικεφαλής της Εκπαίδευσης του Αποδήμου Ελληνισμού στο Υπουργείο, που δεν είναι πλέον Εθνικής, αλλά απλά Παιδείας, σαν και να μην είναι η Παιδεία Εθνική υπόθεση, είναι η κυρία που πρεσβεύει ότι δεν είμαστε Έλληνες, αλλά μας έκαναν Έλληνες. Μην περιμένουμε, λοιπόν, από κανένα βοήθεια. Ας είμαστε υπεύθυνοι. Καθένας από μας να ενεργεί σαν να έχει χρέος, αυτός μόνος, να σώσει τον κόσμο. Όταν προστίθεται η δύναμη του καθενός στη συλλογική προσπάθεια, τότε μπορεί να αλλάξουν καταστάσεις, να πραγματοποιηθούν έργα, που εφαίνοντο στην αρχή ακατόρθωτα.

         Τίποτε δεν χάθηκε, όμως ακόμη. Μπορεί να αντικαθιστούμε το φίλτατον φώνημα με τα εμετικά γκρίκλις, μπορεί οτιδήποτε  είναι ελληνικό να καταφρονείται και να περιφρονείται, ωστόστο η ημέρα της ανάστασης δεν αργεί. Κι’ αν το κύμα του Ελληνισμού είναι στον πάτο τώρα, θα δώσει μια ν’ ανεβεί πάλι στην κορφή, όπως λέει ο Ελύτης. Και ο Τσάτσος στο βιβλίο του «Γλώσσα και Έθνος» γράφει «Όσο πιο προηγμένος είναι ο πολιτισμός ενός έθνους, τόσο πιο πλούσιες είναι οι λέξεις σε προϊστορία και ουσία. Κάθε λαός έχει τη γλώσσα που του αξίζει. Είναι ο αδιάψευστος μάρτυρας της ιστορικής του συνέχειας και το ότι είμαστε ένα έθνος φαίνεται από τη γλώσσα και δηλώνω ότι θέλω να είμαι καθυστερημένος, ξεπερασμένος κι’ αγράμματος, μπροστά στους δήθεν προοδευτικούς, γιατί η ιστορία της γλώσσας μου είναι η ψυχή της ψυχής μου. Είμαι Έλληνας με χιλιετίες πίσω κι’ αρνούμαι να αποβάλλω αυτό το βάρος και την τιμή».

        Αυτό λέμε και εμείς  και ας έλθουν όσοι εχθροί θέλουν κατά τον ποιητή, ντυμένοι φίλοι. Η φτέρνα τους δεν θα δέσει με τούτον τον τόπο, κι’ ας μας ποτίσουν όση κοκα-κόλα θέλουν, δεν θα χαθούμε, θα μείνει και μαγιά γιατί χρωστάμε σ’ όσους ήρθανε και θα ρθούνε. Κλείνω με τα λόγια πάλι του Ελύτη: «Ένα γερό μελτέμι νάρθει να καθαρίσει τον τόπο απ’ όλων των λογιών της τουρκιάς και της γηραιάς Ευρώπης τα απομεινάρια, του βορρά τα πτηνά και της ανατολής τα θηρία, που δεν πήγε ο νούς τους πως εδώ και 3.000 χρόνια ο ίδιος λαός, στην ίδια γη εξακολουθεί να λέει τον ουρανό-ουρανό και τη θάλασσα-θάλασσα».

                                                                                             

                                                                                            Σας ευχαριστώ

Β Ι Β Λ Ι Ο Γ Ρ Α Φ Ι Α

1. Αρχαίοι Έλληνες συγγραφείς, όπως αναφέρονται στο κείμενο.

2. Ετυμολογικόν Λεξικόν Μέγα, εκδόσεις Πελεκάνος.

3. Μέγα λεξικόν της Ελληνικής Γλώσσης,  H.Liddell-R.Scott.

4. John Chadwick, Γραμμική Γραφή Β΄ και συγγενικές γραφές, εκδόσεις Παπαδήμα, 1992.

5. Σ.Δωρικός-Κ.Χατζηγιαννάκης, Το Δίγαμμα F, Αθήνα 2000.

6. Ι.Τσέγκου-Θ.Παπαδάκη, Δ.Βεκιάρη, Η εκδίκηση των τόνων, Αθήνα 2005.

7. Ν.Ψιλλάκη, Λαϊκές τελετουργίες στην Κρήτη, εκδόσεις Νικάνωρ, Ηράκλειο.

8. Άννα Τζιροπούλου-Ευσταθίου, Ο εν τη λέξει λόγος, Αθήναι,    2006.

9. Αντ. Αντωνάκου, «Έλληνες αεί εσμέν», Θεσσαλονίκη 2007.

10. Περιοδικόν Ελλήνων Ιστορία, τεύχος 5^ο, Ελληνική Γραφή, 7.000 έτη Ιστορίας.